دکتر حسینقلی کاتبی

                    " جوشغون" طبع آذربایجان

 

رضا همراز

بو گوزل یوردون گوزل باغی گوزل بوستانی وار

پارلاق اولدوز تک گوزل تاریخ ؛ گوزل دستانی وار

گئچمیشینده غم ؛ ظفر ؛ طوفان ؛ دومان ؛ حسرت ؛ ستم

بیر اوزون تاریخ بویو دردی غمی حرمانی وار

هئچ عمه هئچ درده تسلیم اولمایان بیر اولکه دیر

ظلمه عدوانه برابر اودلو بیر عصیانی وار

قهرمانلار بسله ییب اوز سینه سینده بو دیار

مرد اوغوللار لا دولو ایوانی وار ؛ میدانی وار

دشمنی بر باد ائدن بابک کیمی بیر قهرمان

ملتی آزاد ائدن سرداری ؛ ستارخانی وار

بو دیارین جبه سینده بیر گوزل سوز پارلاییر

بو سوزو یاددان چیخارتماز هر کیمین ایمانی وار

گلمه ای صیاد بو چول لرده آهو صیدینه

داغلاریندا دسته – دسته ببری وار ؛ آسلانی وار .

جوشغون

مرحوم دکتر حسینقلی کاتبی یکی از وکلاء مبرز ؛ روزنامه نگار معروف و نویسنده صاحب نام معاصر بود که عمری را به کار نوشتن و تدریس طی کرد . این نویسنده و شاعر آذربایجانی به سال 1289 شمسی در خانواده ای کثیر اولاد در مراغه متولد شد.  پدرش ،بهجت‏الممالك رییس اداره‏ى پست و تلگراف وقت مراغه و مادرش شاهزاده اختر خانم، دختر رضا قلى میرزا بن ملك قاسم میرزا بن فتحعلى شاه قاجار بود.  او از اوان کودکی استعدادی در خور تحسین داشت که به غیر از خانواده ؛ اطرافیان را نیز مجذوب خود می نمود . البته به غیر از حسینقلی دو برادر وی صاحب ذوق  و اهل قلم بودند . یکی از آنها مهدیقلی و دیگر علیقلی کاتبی بود که معمولا دومی در پای اشعارش "آغ قوش " امضاء می نمود . حسینقلی کوچولو در چنین خانواده ای فرهنگ دوست نشو و نما یافت و از اوان نو باوه گی قلم به دست گرفته و مقالات و اشعاری به زبانهای ترکی و فارسی در مطبوعات می نوشت. البته خانواده دکتر کاتبی از همان اول به تبریز کوچ کرده و در کوچه صدر این شهر زیبا اتراق نمودند . با این حال نشو و نمای دکتر حسینقلی کاتبی نیز در این شهر کهنسال انجام پذیرفت .

كاتبى پس از طى دوره‏ى ابتدایى و متوسطه در تبریز، در سال 1316 از دانشكده‏ى حقوق تهران موفق به اخذ لیسانس در دو رشته‏ى حقوق قضایى و علوم سیاسى شد و در سال 1318 خدمت دولتى خود را با سمت مستنطق مستقل- كه چندى بعد از بازپرس- نامیده شد در شهرستان خوى آغاز كرد.  وى مشاغل مختلفى از جمله : وكالت دادگسترى در تبریز و تهران، عضویت كمیسیون‏هاى واژه‏گزینى حقوق و اقتصاد و بازرگانى فرهنگستان زبان و همكارى در تأسیس انجمن كانون مشاوره‏ى حقوقى را بر عهده داشت.

 متاسفانه وی نیز بمانند بعضی از نویسندگان آذربایجانی گاهی در خدمت مردم و گاهی دیگر در مقابل مردم خود ایستاده بود . مثلا زمانی که ارتش شاه با یورش وحشیانه و ددمنشانه خود موجب کشت و کشتار و نسل کشی در آذربایجان گردید یعنی در 21 آذر دوم در سال 1325؛ وی در روزنامه ای که خود صاحب امتیازش بود ( فریاد ) علنا از این اعمال ننگین حمایت کرد و نوشت : اعلاحضرتا چرا جوبه های دار برپا نمی شود ؟ گویا وی تا آخر عمر از این گفته خود نادم بود اما چه سود که آب رفته را مگر می شود به جوی برگرداند؟ مگر می شود با حافظه مردم بازی کرد ؟ البته این نویسنده به این کار خود اکتفا نکرد و مجددا قلم به دست گردیده و در باره زبان دیرین و باستانی آذربایجان قلم فرسائی نمود !! این کار وی که همانا ادامه راه جنجالی مرحوم احمد کسروی تبریزی بود هیچگاه مورد توجه قرار نگرفته و در دم به زباله دانی تاریخ حواله گردید . راقم این سطور تا به امروز مشاهده نگردیده که احدی از این اثر وی در مقالاتی از قماش خود به عنوان ماخذ نام ببرد و یا مورد استفاده قرار گیرند . اثر فوق الاشاره یک مرتبه در ذیل کتاب " ربان فارسی در آذربایجان " و یک بار دیگر مستقلا به توسط نشر پاژنگ در تهران به حلیه طبع آراسته گردیده است .

پس از چاپ اثر رشک انگیز استاد شهریار موسوم به حیدربابا که در فاصله اندکی بیشتر مرزها را پشت سر گذارده و آوازه شاعر را به سرزمین های دور و نزدیک برد ؛ جمعی به تاسی از این اثر ماندگار به نظیره سرایی پرداخته و درد دل های خود را بیان داشتند . یکی از این شاعران ؛ مرحوم دکتر کاتبی بود که در استقبال از این اثر جهانی دست به قلم برده و منظومه ای در92 بند توانست خلق کند . کسانی که این اثر وی را دیده و خوانده اند هیچ باور ندارند که صاحب این اثر همان شخص باشد که بعد از برچیده شدن حکومت ملی در آذربایجان و برادر کشی به حمایت از آن بپردازد و یا بعد ها اثری همچو  "زیان باستانی آذربایجان " را بنویسد. زنده یاد نصرت الله فتحی ( آتشباک ) نویسنده کثیرالاثار در گرامی اثر خود یادی از حیدر بابا منظومه دکتر کاتبی را ستوده و در جایی نوشته که : " سراینده پر هیجان اثر مزبور با وجود داشتن آثار قابل تحسین در نثر و نظم فارسی و گاهی هم در شعر ترکی در اینجا آستین همت و خدمت را خیلی بالاتر زده و چون در گفتار شهریار سخت مجذوب بوده لذا با استفاده از معلومات تاریخی خود و با آمیزه ای  از روشن بینی و احساس پروری که مخمر وجود اوست چنین اثر ارزنده و برازنده ای را به وجود آورده است " در اینجا نویسنده حیفش می آید که فرازهایی از این منظومه ی دکتر حسینقلی کاتبی ( جوشغون ) را تقدیم شما بزرگواران ننماید . لابد با خواندن این بندها شما نیز همانند بسیاری چنین خواهید گفت ؛ شخصی که دارای این فکر می باشد چسان حقایق را کتمان کرده و اثری پوشالی در مورد زبان باستانی آذربایجان که سراسر تحریف است به قلم آورده است ؟

عزیز شهریارا سلام

یئنه ده الهامیم آشیب داشیری

یئنه کونول من له پیچیلداشیری

اوز اورک دوستونو سوراخلاشیری

سلام اولسون سنه عزیز شهریار

آدینا فخر ائدیر بوتون بو دیار

=+=

سن شعر عالمینین سازی سوزوسن

یارادان الی سن ؛ گورن گوزوسن

سن شعرین معناسی شعرین اوزو سن

کونول لر دوستوسان اوزون ایللردن

هئچ زمان دوشمه میش آدون دیللردن .

=+=

سن فارسی شعرینده مکتب یاراتدون

غزلده اوجا بیر مقاما چاتدون

شعرین الاهه سین تخته چیخاتدون

چولقادی شهرتون بوتون ایرانی

نه تکجه ایرانی ؛ بلکه دونیانی

=+=

اورک لرین سازین سن دیللندیردین

گیزلین نغمه لرین سن گول لندیردین

بیر داها بو سوزو سن بللندیردین

تورک دیلینده اوجا معنا بسله نر

نئجه کی طوفاندا دنیز سس له نر

=+=

بو دیلده هر نه کی ایسته دون دئدون

اوز دیلیمیز نوغول ناباتی یئدون

دئیه بیللیک بیز بو دیلده سئیر ائدون

گورون گئنیش درین اوجا بیر دیل دیر

قرن لردن قالمیش قوجا بیر دیل دیر

=+=

بو دیلده مین لر جه بایاتی لار وار

یوز مین لر جه وار دور بو دیلده اشعار

آتالاردان قالمیش سانیلماز آثار

هر آغیر مضمونی بئجردیر بو دیل

هر درین معنانی کوچوردر بو دیل

=+=

شاعیریم قیسیلما چال کونول سازین

اوخشا وطنیوین باهارین یازین

اوخشا دمیرچی اوغلونون اوخشا ایوازین

گووه ن کور اوغلو یا گووه ن ائلیوه

گووه ن وطنیوه زنگین دیلیوه

+=+

اوچ مین ایل تاریخ لی بو گوزل دیار

تاریخ صفحه سینده اولدوز تک پارلار

شرقین تاریخینده بویوک آدی وار

طوفانلار گئچرتمیش بو شانلی اولکه

دونیادا تانینمیش دومانلی اولکه

=+=

بو یئردن اسکندر باج آلانمادی

آسلانلار یوردوندا یورد سالانمادی

بیر نئچه گوندن آرتیق قالانمادی

اولکه میزدن گئچیب کنارا گئتدی

اولکه میزین اهلی مرادا یئتدی

=+=

مدنیتین ایلک اوجاغی سن سن

قوجا شرقین یانان چیراغی سن سن

آچیلان سحرین ساچاغی سن سن

سندن اوجالانیب علمین ساحه سی

هنرین ؛ ادبین ؛ جاودان سسی

=+=

آلاولار وطنی اولموش بو دیار

گوزل لر گلشنی اولموش بو دیار

آسلانلار مسکنی اولموش بو دیار

آیدین لیق ؛ گوزل لیک ؛ قهرمان لیقلار

بو دیاردا قویموش مین لرجه آثار

+=+

اولدوز تک پارلایان قهرمان بابک

شجاعتین کانی پهلوان بابک

خلقیمین مرد اوغلو ارسلان بابک

پولاد سنگر ایدی دعوا گونونده

ایتی قیلینج کیمی دوشمن اونونده .

چنانکه مشاهده نمودیم در بادی امر هیچ نویسنده و خواننده عاقلی تصور نمی کند که سراینده این منظومه زیبا کتاب دیگری نیز در رد زبان آذربایجانی بنویسد که تاریخ مصرف موضوع آن سالهاست که گذشته است . شاید این چنین آثار سبکی باعث گردید که دکتر کاتبی گوشه انزوا اختیار نماید . چرا که وی هر روز شاهد تحقیق های رنگارنگی در عرصه تاریخ و فرهنگ آذربایجانی بود که وی مدتی با آنها اخم بود و تاریخ را وارونه جلوه کرده بود . النهایت این نویسنده مراغه ای در21 دی ماه سال 69 در آرامش و بدون سرو صدا در تهران داعی حق را لبیک گفت و در آنجا آرامید . روانش شاد باد . در این اندک بجاست که ابتدا آثار مطبوع و سپس آثار غیر مطبوع دکتر حسینقلی کاتبی را در اینجا معرفی نمائیم :

1-     سی فصل در فن انشاء – اولین کتاب مطبوع مولف که در سال 1317 منتشر گردیده بود .

2-     زبانهای باستانی آذربایجان – ادامه بحث جنجالی و تکراری احمد کسروی

3-     سبک نگارش فارسی

4-     شکوفه ادب – تبریز جلد اول 1326- جلد دوم 1332

5-     بردگی

6-     مفهوم و منشاء حق

7-     اعلان حقوق بشر- تبریز 1322

8-     تاریخ مختصر نثر فارسی تبریز 1327

9-     نویسندگان بزرگ معاصر جهان – تبریز جلد اول 1328 ؛ تهران جلد سوم 1352

10- فاجعه لهستان

11- فرهنگ فرانسه به فارسی

12- از لیبرالیسم تا سوسیالیسم- تهران 1358

13- ادب و ادبیات – تهران 1356

14- وکالت – مجموعه مقالاتی در مورد فن وکالت ؛ تهران 1357

15- آذربایجان تابلوسی – معروف ترین اثر وی که به تاسی از حیدربابای استاد شهریار به زبان ترکی سروده است .

16- حقوق و صنعت – به زبانهای فارسی و فرانسه ؛ تهران 1359

17- سبک شناسی فارسی – تبریز 1321

18- آذربایجان و وحدت ملی – تبریز 1321

19- حق و منشاء آن – تبریز 1323

20- حقوق و تجارت برای تدریس در دانشگاهها ؛ جلد اول 1348 – چاپ پانزدهم 1367

21- عقود و تعهدات – تهران 1349

22- فرهنگ حقوق  - دو جلد ؛ جلد اول 1337 – جلد دوم 1363 - تهران

از آثار غیر چاپی وی که بالغ بر 9 جلد می باشد ؛ می توان این آثار را یاد آورد :

1-     مقالات و یادداشتهای چاپ ناشده

2-     مجموعه اشعار ترکی

3-     مجموعه اشعار فارسی

4-     کلمات قصار حضرت علی (ع) فارسی و فرانسه

5-     فرهنگ علم اجتماعی

6-     تاریخ مدنی آذربایجان

7-     سیر حکومت در ایران

8-     و ...

بی مناسب نمی بینیم که در اینجا اشاره ای نیز به مطبوعاتی که ایشان صاحب امتیاز یا سردبیر بوده و به عبارتی آن را منتشر کرده اند را داشته باشیم . چنانکه نوشته اند مرحوم دکتر حسینقلی کاتبی از همان دوره جوانی دست به قلم برده و در مطبوعات حضور داشته است . اولین مقاله ایشان در سال 1309 با عنوان " وطن پارچاسیندان پالتار گئیمک "  که در روزنامه تبریز چاپ شده بود . بعد ها نیز با استعدادی که در ناصیه خود داشت پی در پی مقاله و یا شعری از وی در مطبوعات منتشر می شد . این همکاری سبب گردید وی از سال 1314 در روزنامه ایران مقاله نوشت . ایشان به این روزنامه بسنده نکرده و در مجلاتی چون کانون وکلا ء – حقوق مردم ؛ حقوق امروز و ... مقالات و نوشتجاتی در حوزه حقوق می نوشت . علاقه وافر وی به مطبوعات سبب گردید که مدتی نیز خود شخصا صاحب امتیاز چندین روزنامه و مجله باشد که از آنها می توان به مجلات و روزنامه هایی چون :

1-             مهتاب

2-             فریاد ( بنا به نوشته موسی مجیدی مولف کتاب تاریخچه و تحلیل روزنامه های آذربایجان ؛ هفته نامه فریاد به قرار معلوم دو دوره منتشر شده است .دوره نخست از 1321 تا 1324 و دوره دوم آن از سال 1325 تا 1330 است . در دوره نخست صلح طلب و ارگان جمعیت ایرانی هواداران صلح – شعبه تبریز و هوادار حزب توده ایران بوده است . در دوره دوم یعنی پس از شکست فرقه دموکرات هوادار پادشاهی و حکومت مرکزی است . علی الرغم انتقاد از فساد موجود در حاکمیت از آن دفاع می کند و به فرقه دموکرات و اعضای آن می تازد و شدید ترین مجازات را برای آنان خواستار است )

3-              بیرلیک – این هفته نامه نیز بعد از انقلاب با همکاری دکتر هیئت در سال 1358 منتشر گردیده بود. البته وی به کارهای تالیف ؛ ترجمه و روزنامه نگاری اکتفا نکرد و مدتی شخصا به تاسیس حزبی با نام "حزب ایران بیدار " اقدام نماید . شاید به سبب این چنین اقداماتی بود که وی به 5 سال زندان نیز محکوم گردیده که بیشتر از نصف ان را نیز متحمل گردید .

منابع و ماخذ و توضیحات :

1-     دوستلار گوروشو ؛ دکتر سلام الله جاوید ؛ چاپ اول ؛ تهران 1358

2-     یادداشتها و ملاحظات صاحب این قلم – رضا همراز

3-     یادی از حیدربابا ؛ نصرت الله فتحی ( آتشباک ) فروردین ماه 1343

4-     روزنامه فریاد – 1325 / متاسفانه راقم شماره این روزنامه را یادداشت نکرده اما خود شخصا ملاحظه کرده بود . و قریب به یقین شماره دی ماه 1325 خواهد شد .

5-     زبانهای باستانی آذربایجان / دکتر حسینقلی کاتبی / نشر پاژنگ ؛ تهران 1369 – نویسنده خیلی راحت می توانست مطالب 120 صحیفه ای را در 10 صفحه ارائه نماید . اما با کش دادن توانست آن را به 120 صفحه که مملو از مطالب تکراری و ارائه شده در چنین کتبی بود تدوین نماید .

6-     تاریخچه و تحلیل روزنامه های آذربایجان / موسی مجیدی / کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ؛ 1382 ؛ تهران