عنکبوت قزئتی و اونون باش محرری

                  میرزه باقر نطاق    

 رضا همراز

عنکبوت ار لانه دارد آدمی دارد وطن

عنکبوت آسا تو هم دور وطن تاری بتن

بهر حفظ لانه ی خود می تند تار عنکبوت

ز عنکبوتی کم نه ای ای غافل از حفظ وطن

عقل کم مهر وطن را معنی ایمان شمرد

معنی ایمان بود مهر وطن بی ریب و ظن ..

حاج محمد اسمعیل منیر

 

آذربایجانین یوز اللی ایللیک مطبوعات تاریخینی واراقلایاندا گوروروک چوخلو ائنیش – یوققوشلو و آلچاق – اوجالی اولموشدور .البته بیر سیرا یازیچی و آراشدیریجی لار مطبوعاتیمیزین تاریخینین آیدین اولماسینا بعضی آتدیملاردا آتمیشلار کی مین یاشاسینلار. آنجاق بو آتدیم لاری ایلک آتدیم حساب ائتسک بو ساحه ده گئنیش بیر ایش گورمه چوخ یئرلی – یاتاقلی ؛ عین حالدا فایدالی و لازیم اولا بیلر  الده اولان مطبوعات تاریخیمیزی اوخویاندا گوروروک کی ؛ قاباقجیل ژورنالیست لریمیز نه گونده ؛ گونده لیک یا درگی چیخارتمیشلار . کوتک یئمیشلر ؛ سورگون دوشموشلر؛ چاپخانالاری یاندیریلمیش ؛ قزئتین دفترینین قاپیسی تخته لنمیش ؛ درگی لری توقوف اولموش ؛ دالدا – بوجاقدا گیره لنمیشلر و ... کیمی چتین لیک لره باخمایاراق یئنه ال – قوللاری سووومادان ایمکانلاری قدر قزئت و ژورنال چیخاردیب ؛ اونون یایماغینا اهمیت وئریب  بوتون چتین لیک لره دوزموشلر . حله مشروطه دوورو تبریزده چیخان انجمن قزئتینین چاپینین سایی سی 5000 ده نه ایدی . همین تیراژ اوگونون سوادینی نظر ده آلاندا گوروروک بیر معجزه یه اوخشارلیغی اولوب و آذربایجان خالقینین دوشونجه سین آیدین جا گوسترمیشدیر .

شانلی یوردوموزون ان تانینمیش روزنامه چیلریندن جلیل محمد قولو زاده ؛ علی قولو صفر اوف ؛ ابوالضیاء شبستری ؛  ابوالقاسم فیوضات ؛ شیخ محمد خیابانی ؛ محمد علیخان تربیت ؛ میرزا تقی خان رفعت ؛ یحیی آرین پور ؛ محمود تورابی ؛ محمد لو عباسی ؛ میر جعفر پیشه وری ؛ سید حسن شریف زاده و باشقالارینین اگر آد – سانلاری لایقینجه گئتسه ؛ اونلار لا یاناشی باشقا ژورنالیست لرین ده آدلاری و گوردوکلری ثمرلی ایشلرده دقته لایق دیر . بو قیسا یازیمیزدا یوردوموزون بلکه ده ایتگین و دیده رگین روزنامه چیلریندن اولان رحمتلی تبریزلی میرزه باقر نطاق دان سوز آچماق ایسته ییریک . او چالیشقان و معارف پرور اینسانین یاشایشی و ادبی چالیشمالاری حاقدا معلوماتیمیز آز اولورسادا ؛ گوردویو ایشلرین سامبباللی اولدوغون حس ائدیریک .

میرزه باقر نطاق ؛ هجری 1335 ینجی ایلده تبریزده " طلیعه سعادت " (1) هفته لیین چیخارتماقلا مطبوعات عالمینه قدم قویور . بو هفته لیک کی سیاسی اسلوبوندا  چیخیردی خالق ایچره "طلیعه" عنوانی ایله آدلانمیشدیر . همین هفته لیک سبب اولدو ن . جاوید اوندان دعوت ائتسین تا بیر لیکده " کلید نجات " (2)  هفته لیینده چیخارتسینلار و نهایت بئله ده اولدو . بو هفته لیک ایسه سیاسی ؛ خبری قونولاریندا بوراخیلیردی کی اونون دئمک مدیری همین میرزه باقیر نطاق ایدی. بو هفته لیک او زامانین ضیالی لارین سئویندیرن الدن – اله گزمیش و ماراقلا اوخونارمیش . ائله بو دلیللر سبب اولور او داها سونرالار " شمال غرب " (3)  هفته لیینده چیخارتسین . بو قزئت هجری 1337 ینجی ایلده فارسجا چیخیر و اودا یالنیز خبری اوسلوبوندا .

میرزه باقر نطاقین فیکریمیزجه ان ثمرلی ایش لریندن شومالدا چیخان " ملانصرالدین " داها آز سونرا بو تایدا ائله او اوسلوب و شیوه اساسیندا چیخاندا " آذربایجان " هفته لیینین تاثیری آلتدا بوراخیلان طنز چرچیوه سینده کی " عنکبوت " آدلی قزئت ایدی. بو فکاهی – سیاسی قزئت 1304 ینجی ایلده هفته لیک اولاراق تبریزده چیخماغا باشلادی و یازدیقلارا اساس ایکی ایل دوام گتیره بیلدی .(4)    یعنی 1304 دن 1306 قدر . بو دیرلی قزئت دئدییمیز کیمی معروف ملانصرالدین وآذربایجان کیمی دیرلی کاریکاتورلا انتقادی شعر و مطلب لر ایله بزه نردی . بونودا قئید ائتمک یئرلی اولا بیلر کی کاریکاتورلارین بیر سیراسین نطاق شخصا اوزو چکرمیش . عنکبوت دا بیر چوخ شاعیرلر هابئله یازیچی لار اشتراک ائدیب ؛ فکاهی , عین حالدا سیاسی-انتقادی و کسکین مطلب یایماغا رغبت گوسترردی لر . بو روزنامه ده کی اشتراکچیلارلان آن – آدلی – سانلی سی شبسترلی میرزه علی معجز ایدی . عنکبوتون باش محرری میرزه علی معجزه " حاجی " خطاب ائده رک یازیرکی " حاجی معجز بیزه شعر و مطلب گوندر " آنجاق شاعیر معجزون بو سوز خوشونا گلمه ییب بیر ملمع چوخ گوزل و بدیعی شکیلده اونا خطاب گوند ریر . معجز همین شعرینده یازیر

به من تارتن حاجی گوید به زور

نرفتم به مکه به حق شکور

نه باغ و نه خانه نه دکانی وار

نه فابریک و کندی دییرمانی وار

فقط معجزون بیر قورو آدی وار

ضعیف و نحیف است آن هم چو مور

نه مفتون شب دور و نه لاله دیر

عجم ملتی عاشق ناله دیر

مگر بو جماعت تکزخانه دیر

کی آلسین قزئت سندن آی بی شعور

گوردویوموز کیمی میرزه علی معجز بو شعرینده ایهام لا تصویره  چکیلمیش دوورونون بیر پارا ایش لرینی دئیه بیلیر . مطلعینده کی بیت ده گوزل و اوستادانه دیر . بورادا " تارتن " سوزونده ایکی آنلام وار . بیری بو کی ؛ عنکبوت تور آتیب و ائله اونا گوره آذربایجاندا اونا تورآتان دا دئیلر . ایکینجیسی بو کی ؛ تارتان سوزونه اشاره دیر و آنلامجا ایچی بوش و منطق له اویغون اولمایان سوزه دئییرلر . پس گورونورکی ؛ معجز بورادا هم اشاره ائدیر عنکبوتون باش محرری میرزه باقر نطاقا و هم اونا نسبت وئریلن حاجی سوزونه کی کنایه و طنز ایله بئلنچی یازمیشدیر .

تبریزلی ژورنالیست و ادبیات شوناس اوستاد یحیی شیدانین دئدیک لرینه اساس ؛ نطاقین قزئتی آرابیر چیخیب سیرا ایله چیخمازدی . حتی او رحمتلی روزنامه سینده عنوان قئید ائتمز و بئله یازاردی

تبریز – عنکبوت

اوستاد شیدانین نظرلری جه بو قزئت هر نومره چیخاندان سونرا های- کوی دوشوب ؛ مدیری گوزدن ایتیب دالدا – بوجاقدا دالدالانیب سس - کوی یاتاندان سونرا یئنه ایشینه دوام ائده ردی . اونجه دئدییمیز کیمی اونون ادبی – سیاسی و دیری لیی حاقیندا بیلگی لریمیز آزدیر و بیلدییمیز کیمی او ؛ تبریزین اسکی محله لریندن اولان خیاوان محله سینده آنادان اولموش و همین شهرده بویا – باشا چاتمیشدیر . ادبی – سیاسی فعالیت لرین ایسه ائله دوغولدوغو شهرده بیتیرمیشدیر . نظمیه اداره سینین بیر راپورتو اساسیندا او بیر مدت ده همین اداره نین نظری آلتدا قورونوروموش . همان سند ده گویا نطاقین جرمی گئچمیش شوروی گنسوللوغو ایله ارتباط دا اولماسی قید اولونموشدور .  آشاغیدا همین سنده توجه ائده ک :

22 فروردین 1305

نمره 540

مقام منیع ریاست محترم مزراء عظام

از نظمیه آذربایجان ( تبریز ) راپورت می دهند میرزا باقر خان نطاق که در دواخانه دکتر واسمان آمریکایی دواساز بوده و مدتی است روزنامه عنکبوت را دایر کرده بر طبق اطلاعات داخله باطنا باعمال شوروی روسیه مربوط و غالبا مطابق مرام و نظریات آنها در روزنامه مزبور تصاویری ترسیم و نسبت به منتقدین و علما توهین می نماید . کرارا هم از طرف نظمیه آنجا ( تبریز ) به مشارالیه اخطار شده که این رویه را متروک دارد { اما } ثمر نبخشیده و در شماره 39 تصویر یکی از علما را که چوب تکفیر بلند کرده ترسیم نموده و رفتار آنها را مورد تنقید قرار داده و اسباب شکایت علما را فراهم داشته و از ایالت تنبه مشارالیه را خواسته اند . اینک مراتب را برای استحضار آن مقام منیع معروض داشت .

رئیس تشکیلات نظمیه

محمد آگاهی

اونون اوغلان نوه سی محمد رضا نطاقین دئدیینه گوره ؛ میرزه باقر نطاق گونش ایلی 1319 دا فوت ائدیب تبریزین امامیه قبرستانلیغیندا باسدیریلمیشدیر . بیز اونون لا برابر بو داهی نین مزارینین زیارتینه نایل اولا بیلدیک . نه یازیق کی اونون قبیر داشینین یازی لاری آرادان گئتمه حالینا دوشموشدو .  رحمتلی نطاقین داها فرهنگی ایشلریندن یازی میزین سونوندا بیرین ذکر ائدیب و دئمک ائله جه ده یئر سیز اولا بیلمز .

رحمتلی نطاق عنکبوت قزئتین چیخارتدیغی ایللر همین تبریزده بیر دارالنشر قویموش و بیر سیرا کیتابلاری دا اورادا شخصا چاپ ائدیب یایاردی . اونون چاپ ائتدیگی کیتابلاردان ابونصر فراهی نین مشهور نصاب الصبیان کیتابین گوسترمک اولار . یازیمیزین سونوندا یئرلی دیر حورمتلی محمد رضا نطاق دان کی مرحوم میرزه باقر نطاقین پورتره سی ایله بیر پارا بیلگی لر بیزه وئردی لر تشکور ائدیب آراشدیریچی لارلا برابر حورمتلی اوخوجولاردان ایسته یک کی بو دیرلی قزئت و اونون باش یازاریندان آرتیق معلوماتلارین بیزدن اسیرگه مه سین لر .

 

قایناقلار

1- تاریخ مشروطه ایران –احمد کسروی ؛ نشر امیر کبیر ؛ تهران 1370 ؛ ص 47

2- راهنمای مطبوعات ایران ( عصر قاجار  1215- 1304 ش) سید فرید قاسمی ؛ نشر مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها ؛ تهران 1372 ؛ چاپ اول ؛ ص 72

3- همان

4- یئنه اورا ؛ ص 162 – آذربایجان طنز روزنامه لرینین یازاری ناظم آخوندوف بو هفته لیین چیخماغین 1889 قئید ائدیر .

5- همان ص 182

6- شبسترلی میرزه علی معجزون کلیاتی  ؛ جلد 1و2 – صص 99-101

7- تا بوده چنین بوده / زهره وفائی / ویژه نامه نوروزی هفته نامه شمس تبریز ؛ ص 42 ؛ سال پنجم ؛ شماره 127 – چهارشنبه 22 اسفند 1380 ؛ تبریز

8-  بو مقاله نین بیر سیراسی شنبه 6 اسفند 1379 دا تبریزده چیخان مهد آزادی گونده لیینین آدینه آدلی اوزل صحیفه لرینده باسیلمیشدیر

9- بو سطیرلری یازانین شخصی یادداشت لاری

10- اسناد مطبوعات ؛ جلد اول – کاوه بیات ؛ مسعود کوهستانی نژاد – نشر سازمان اسناد ملی ایران ؛ جلد اول ؛ تهران 1372