بختیار نامه لر منیم یادداشت لاریمدا

رضا همراز

ادبیاتیمیزدا " بختیار نامه " عنوانی ایله تانینان ناغیللار حاقدا مع الاسف بو گونه قدر لایقینجه علمی تدقیق آپاریلمامیشدیر . حورمتلی اوخوجولاریمیزدان بو قونودا بیزدن بیلگی ایسته میشلر . آنجاق اونلارین سوزلرینه حورمت قایل اولاراق گئنیش بیر تدقیق آپارمانی باشقا ماجالا ساخلایاراق ؛ شخصی آرشیویمیزله یادداشتلاریمیزا مراجعت ائتدیکده ؛ الده اولان بیلگی لریمیزی حاضیرلاییب ؛ تقدیم ائتمک ایستردیم . بونودا آرتیراق کی ؛ بختیارنامه لری ایلک اونجه ائله بیزلر ؛ یعنی تورک لر نشر ائتمیشدیک . البته بو شیرین ناغیلین ایسته یینلری او قدر اولموشدور کی ؛ بیر سیرا دیللرده ده یازیلیب  و حتی ترجمه ده اولموشدور . بیرینجی دونه اولاراق رحمتلی تبریزلی میرزه محمد علی خان تربیتین چابالاری اساسیندا ؛ بیر بختیار نامه ارمغان درگی سینده ماراقلا باسیلمیشدیر . سونرالار بو چاپیین اوزو ایله 1926 ینجی ایلده غرب عالیم لریندن برتلس بیر نسخه ترتیب وئریب کی همین نسخه رحمتلی وحید دستگردی نین چیخاردیغی " ارمغان " درگی سینین ضمیمه سی اولاراق چا پ اولموشدور . رحمتلی تربیت کیتابین اون سوزونده بیر نئچه بختیار نامه دن سوز – صحبت آچسادا ؛ تاسف له اودا بو کیتابین یازارلاریندان آغیز یاندیران بیر بیلگی ارائه ائده بیلمیر . البته " پناهی " تخلص لو بیر شاعیردن کی گویا 815 هجری قمری ده بیر بختیار نامه قوشموشدور آد گتیریر . داها سونرالار آذربایجانین میللی حوکومت چاغیندا مستقل بیر کیتاب جیبی قطعینده بختیار نامه باشلیغی ایله نشر توفیقی تاپمیشدیر . همین کیتابین مشخصاتین بیز بئله قئید ائده بیلمیشیک .

1-بختیار نامه / منظوم داستان / قوشانی : فدائی . اون سوز  : غلام محمدلی ؛ تبریز سووه ت اتفاقیله مدنی رابطه ساخلایان ایران جمعیتینین تبریز شعبه سی نشریاتی 1945-1324 – جیبی قطعینده – 210 صحیفه ده

بونا باخمی یاراق کی کیتابا چوخ یالنیشلار داخیل ائدیلمیشدیر ؛ آنجاق اوزلویونده بیزیم اسکی میراثیمیزدان حئکایت ائدن بیر قیمتلی اثر اولموشدور . شاعیر ایلک اونجه تورکجه ناغیل حاقدا بیر نئچه صحیفه یازیب سونرا همین منظوم داستانی بئله باشلاییب :

بس اول آشفته زار و پریشان                                   باش آلیب گئدر ایدی در بیابان

بیاباندا پریشان حال گئتدی                                       گلیب اول دمده بیر دریایه یئتدی

یئتیشدی گوردو چون بیر جمع غواص                      اوتورموش ایله میشلر مجمع خواص ...

سونرا بو اوخومالی ناغیل ؛ آشاغیداکی بیت لرله باشا چاتیر :

بنا اولدو اساس عیش و عشرت                             سپاهی شادمان ؛ شاکر رعیت

نقاره دویدولر طبل بشارت                                     دوشندی هر نه وار عالی عمارت

او شهر ایچینده قیرخ گون اولدو بایرام                    هامویا قیلدی شه احسان و انعام .

همین ارزیشلی ناغیل واختیلی بویوک معارف پرور رحمتلی حاج محمد آقا نخجوانی نین همتی ایله تبریزین میللی کیتابخاناسینا اهدا اولونموشدور . بختیار نامه میللی کیتابخانانین اوزل دفترینده 2243 ینجی نومره آلتدا ثبت اولوب ؛ حالیا اورادا قورونماقدا دیر . دئمه لی ییک چوخ تاسف له بو نسخه ده گلن شعرلرین یازی قایدالاریندان علاوه ؛ وزن پوزغونلوغودا آرتیق حیس اولونوب ؛ گوزه دییر .

2- بختیار نامه و عجایب البخت :

دوقتور ذبیح الله صفانین تشبثی ایله نشر اولان فارسجا بو بختیار نامه کی گویا راحه الارواح – ین بیرینجی جلدی محسوب اولور 1347 ینجی ایل تهران دانشگاهینین نشر بولومونده 231 صحیفه ده یایینلانمیشدیر . همین اثر 6 صحیفه رحمتلی دوقتور صفانین اون سوزوندان سونرا بختیار نامه نین متنی گلیب ؛ داها سونرا کیتابین 152 ینجی صحیفه سینه قدر دوام تاپیب سونرا عجایب البخت فی قصه الاحدی متنی گلیب . همین بختیار نامه تاریخ باخیمیندان اونملی بیر اثر کیمی تانینماقدا دیر .

 3- بختیار نامه ( لمعه السراج لحضره التاج ) :

بو بختیار نامه ده اوستاد محمد روشن - ین تشبثی ایله بیرینجی دونه 1348 ینجی ایل داها سونرا تکرار اولاراق 1367 ینجی ایل " نشر گستره " نین نشری واسطه سی ایله یئنی دن چاپ اولا بیلمیشدیر . بو کیتابین یازاری هله لیک بیزه آیدین دئییل . کیتاب محمد روشن – ین بیر اون سوزو ایله باشلانیب داها سونرا " تلد که " نین بیر یازی سی ایله کی اون وزیرین متنی اسکی قایناقلاردا باشلیغی ایله کی ؛ کیکاووس جهانداری ترجمه ائتمیشدیر بیتیر . 37 ینجی صحیفه دن کیتابین متنی قئید اولموشدور . کیتابین متنی ایسه 317 ینجی صحیفه ده بیتیب سونرا اوخوجو کیتابین اتک یازی لارین اوخویور . 321 ینجی صحیفه دن باشلانان بو ایضاحلار 363 اونجو صحیفه ده باشا چاتیر . 458 صحیفه لیک بو کیتاب اوزلویونده دییر داشیان بیر اسکی متن دیر .

4- بختیار نامه :

میانالی نوروزی جنابلارینین شخصی کیتابخاناسینا عاید اولان اسکی بیر نسخه دن ترتیب وئریلمیش بختیار نامه نین بیر حیصصه سی ؛ بیر سیرا ایضاحلارلا دیرلی  AZAR BTURK درگی سینین 11 ینجی نومره سینده ماراقلا ویریلمیشدیر . درگی نین 145 ینجی صحیفه سیندن باشلانان متن 151 اینجی صحیفه ده باشاچاتیر . همین متنده ائل اوغلو جنابلاری گئنیش بیر تحقیق آپاریب آنجاق تاسف له متنین تام اوزون گوره بیلمه دییمه گوره داها بیر سوز یا بیلگی ارائه ائده بیلمه ره م . بو مقاله ده سایین ائل اوغلو میانالی نوروزی نین اوزل کیتابخاناسینا عاید اولان نسخه حاقدا ؛ هابئله تاریخ سوره سینده بختیار نامه لر حاقدا بیر سیرا بیلگی لر ارائه ائتمیشدیر . آرزی ائدیریک بو اسکی اثرین نشری ایله تاریخیمیزین گیزلی خزینه سیندن ده خبرلی اولاق . نییه کی بو بیزیم اسگی نسخه لریمیزدن سانیلیر و گویا هجری 921 ده قلمه آلینمیشدیر .

5-شاه آزاد بخت و چهار درویش :

فارسجا متنی اولان بو ناغیلی " پدر فهم " آدلی بیریسی قلمه گتیرمیشدیر . پدر فهم بلکه ده واختی ایله تهراندا اولان – بنگاه مطبوعاتی فهم – ین مدیری ایدی . همین کیتاب 200 صحیفه ده تاریخ سیز اولاراق تهراندا نشره بوراخیلمیشدیر . آنجاق کیتابین سون صحیفه سینده بیر رکلام اوزه اردی بهشت 1327 دن آنلانیلیر کی شاید بو کیتابدا ائله هامان ایللر آرا چاپ اولموشدور . کیتابین نثری شیرین و اوخوناقلی دیر. بونلارلا برابر بیر نئچه شکیلده کیتابا بزک اوچون قویولموشدور . تاسف له شکیللری چکنینده آدی او دوورون رسمینه گوره ذکر اولونمامیشدیر . بو کیتابی اوخوماسام دا ؛ بیر سیرا قایناقلاردا همین ناغیلی ائله بختیار نامه نین کوچورولموشو یا همان ساده لشمیشی و عوام دیلینده اولدوغون دئیین لر اولوب .

6- الف النهار :

بیر سیرا "الف النهار " کیتابینین نسخه لرینده بختیار نامه نین روایت لری منعکس اولموشدور . بو کیتاب فرانسیزجه دن فارسجایا کوچورولوب قمری 1314 ینجی ایل رحلی قطعینده دارالفنون مطبعه سینین مدیری بویوک شازدا عباس میرزه نین اوغلو میرزه حسین میرزه نین چابالاری اساسیندا نشر اولموشدور . مین بیر گئجه اوچون ترتیب وئریلمیش 557 صحیفه لیک کیتاب داش باسما طرزی ایله نواب محمد حسن میرزه  کمال الدوله نین  ترجمه سی ایله گون ایشیغینا چیخارتدیریلمیشدیر .  الف النهار دا بیر سیرا شکیل لر کیتابا بزک ائدیلمیش دیر . منیم یادداشتلاریمدا همین کیتابین مشخصاتی اوست سطیرلرده دئدیمیز کیمی یازیلمیشدیر .

بو چاپ اولان کیتابلار قالسین بیر طرفده ؛ هله ده بختیار نامه لردن چاپ اولونمامیش نسخه لر یا عمومی کیتابخانالاردا یا دا خصوصی کیتابخانالاردا سوراقلاشماق اولار . بوگون تبریز ؛ کرج و باشقا شهرلریمیزده اولان ضیالی لاریمیزین کیتابخانالارینین گورکمی اولان بو بختیار نامه لر اوموروق کی بیر گون هامیمیزین کیتابخانامیزین بزه کی اولسونلار .