يانديريلان كيتابلار
يانديريلان كيتابلار
ادبیات گوزگوسونده
رضا همراز
بیلدییمیزه گوره 1325 ینجی ایلین آذر آیی نین 26 ینجی گونو آذربایجانلی لارا چوخ کدرلی ، قارا و داریخدیریجی بیر گون اولموشدور .همین گونده میللی حوکومتین بئش گون دئوریلدییندن سونرا آللاهسیز پهلوی رژیمینین امری ایله تورکجه میزده نشر اولان اللرینه گلن کیتابلاری ، اوزل لیک له درس لیک لری تونقال قاییریب اوددا یاندیرمیشلار .ائشیدییمیزه گوره او دوورده بو گولونج ، عیبه جر ، عین حالدا آغلامالی ایشه دونیا سویه سینده بیریسی دوداغین دوداغینین اوستوندن گوتورمه یب ، اعتراضین بیلدیرمک ایسته مه دی!!
یئنه ساغ اولسون اوز آذربایجانیمیزین شاعیر و یازیچی لاری کی یئری گلمیشکن بو قباحتلی ایشی قینادیلار . آذربایجان خالقی نین بویوک شاعیری صمد وورغون پاریس ده گئچیریلن دونیا باریش قورولتایندا کی 1331 ینجی ایللرده قورولموشدور اشتراک ائدیب ، یاندیریلان کیتابلار شعری ایله آذربایجانلی لارین حاق سسلرین دونیایا چاتدیرا بیلمیشدیر . البته صمد وورغون بو شعری 1326-1327 ینجی ایللر آراسیندا قوشوب آنجاق نئچه ایل سونرا اونو تریبون آرخاسیندان اوز گور سسی ایله دونیایا خطاب اوخوموشدور. باشقا شاعیرلردن کی بو قارا ایشه اعتراض ائتمیشلر بیریسی ده ائل شاعیری رحمتلی حبیب ساهیر اولموشدور. بیلریک کی حبیب ساهیر دیندار بیریسی اولوب حتی قورآنیمیزی منظوم اولاراق تورکجه میزه چئویرمیشدیر . او گورنده کی الله ، امام، پیغمیبر آدی اولان کیتابلاردا بو تونقال لار ایچره آلاولانیرلار کووره ک اوره یی درده گلیب بو آجی ماجرایا توخونوب بئله بیر افاده سی اولموشدور :
بو گونده اودلاديلار آذري كيتابلاري. آه!
بو قانلي فاجيعه دن اولمادي جهان آگاه؟
اويئنگي دونيالي اربابلارين سئوينديردي
سيچان دليك لريني اول ساتين آلان آگاه
یولداش درگی سینین دوردونجو سایی سیندا « دان اولدوزو » باشلیقلی بیریسندن بیر کیچیک خاطره ده نقل اولونموشدور کی اوزلویونده ماراقلی ایدی . نیسگیل ائدیرم اونون بورادا گتیرمه سین سیزلره !
کتاب یاندیرما مراسمی
« یانغین لاردان ، قرغین لاردان سونرا ایدی کی بیر گون معارفین نامرد فراشلاری آذربایجان دیلینده نه قدر کتاب و یازی وارایدی چوواللارا دولدوروب ، بودو ، ها ! آپاردیلار ساعات قاباغیندا خرمن قالادیلار ...
یولدان گئچن پاسبانلار ، لات – لوتلر ، ژاندارمالار ، باققاللار ، صرافلار ، دلال لاردا یغیشدیلار ...
بیر چوخ آرواد ، اوشاق دا « گوره سن آیی اوینادیرلار ؟ ... » دئییه میدانا ساری یوگوردولر ..
بیردن ، بیره صف لر پوزولدو ... هامی ساکت اولدو ! دانشسرانین « بدرلنمیش آیی » او اولومجول جاوان ایره لی یئری دی ...
بیر گویه باخدی ، بیر یئره باخدی گوزلو گونو گوزونه تاخدی ، فارسجا « چیینه توپور » بیر سوزلر سویله دی : او ذاتین فرمایش لرینی ائشیدنلر گولدولر ! ائشیدمه ین لرده « هوررا » ! چکدیلر ... سونرا ، او جاوان آغا کبریتی چیخاتدی : کیتابلاری یاندیردی ! یئدی ... ایچدی ، مورادینا یئتیشدی ...»
البته کی بو گون بیزیم الیمیزه نئچه شاعیرین شعری چاتسادا ، اینانیریق باشقا شاعیرلریمیزده بو قونولاردا شعر دئمیش ، آنجاق ارتجاع قورخوسوندا اونو گیزله دیب هاچان اورتایا چیخماسی بللی دئییلدیر .اما اینانیریق شاعیرلریمیزین دیوانلارینا رجوع ائتسک یقین کی بو قونولاردا راستلاشا بیلریک . بیر نئچه ایل دیر بو گونو اونودماماق دئییه ، آذربایجانین ضیالی لاری کیتاب ساتان یئرلره توپلاشیب ، تورکجه کیتاب آلیب اونو بیر بیرلرینه پای وئره رک ، چالیشیرلار اوز اعتراض لارینی بیلدیرسین لر . ایندی بورادا نیسگیل ائدیرم صمد وورغونون شعرینین اوخوجوسو اولوب او قارا گونو بیرداها خاطیره لریمیزده مرور ائده ک .
جللاد! سنين قالاق قالاق يانديرديغين كيتابلار
مين كمالين شهرتی دیر٫ مين اوره يين آرزيسى....
بيز كؤچريك بو دونيادان٫ اونلار قالير ياديگار.
هر ورقه نقش اولونموش نئچه اينسان دويغوسو
مين كمالين شهرتیدير٫ مين اوره يين آرزيسى....
يانديرديغين او كيتابلار آلوولانير....ياخشى باخ!
او آلوولار شعله چكيب شفق سالير ظولمته.....
شاعيرلرين نجيب روحو مزاريندان قالخاراق
آلقيش دئيير عئشقى بؤيوك٫ بير قهرمان ميللته.
او آلوولار شؤعله چكيب شفق سالير ظولمته....
جللاد! منيم ديليمده دير باياتيلار٫ قوشمالار
دئ٫ اونلارى هئچ دويدومو سنين او داش اوره يين؟
هر گرايلى پرده سينده مين آنانين قلبى وار....
هر شيكسته م اؤولادىدير بير موقددس ديله يين
دئ اونلارى هئچ دويدومو سنين او داش اوره يين؟
سؤيله سن مى خور باخيرسان منيم شئعير ديليمه؟
قوجا شرقين شهرتی دير فضولی نین غزلى!
سن مى « ترك خر» دئييرسن اولوسوما٫ ائليمه؟
داهيلره سود وئرميشدير آذربايجان گؤزه لى....
قوجا شرقين شهرتی دير فضولی نین غزلى!
جللاد! يانيب اود اولسا دا٫ كوله دؤنمز آرزيلار٫
طبيعتين آنا قلبى قول دوغماميش اينسانى!
هر اوره يين اؤز دونياسى بير سعادت آرزيلار
قانلار ايله يازيلميشدير هر آزادليق دستانى....
طبيعتين آنا قلبى قول دوغماميش اينسانى!
ازل باشدان دوشمنيمدير اوزو موردار قارانليق.....
هر تورپاغين اؤز عئشقى وار٫ هر ميللتين اؤز آدى
كاييناتا دييشمرم شهرتيمى بير آنليق
منم اودلار اؤلكه سينين گونش دونلو اؤولادى!
هر تورپاغين اؤز عئشقى وار٫ هر ميللتين اؤز آدى!
نه دير او دار آغاجلارى٫ دئ٫ كيملردير آسيلان؟
اويونجاق مى گلير سنه وطنيمين حاق سسى؟
دايان!....دايان!....اوياق گزير هر اوره كده بير آسلان
بوغازيندان ياپيشاجاق اونون قادير پنجه سى
اويونجاق مى گلير سنه وطنيمين حاق سسى؟
جللاد! سن مى٫ دئ٫ قيريرسان فداييلر نسلينى؟
ميللتيمين صاف قانی دیر قورد كيمى ايچدييين قان!
زامان گلير...من دويورام اونون آياق سسينى
شهيدلرين قييام روحو ياپيشاجاق ياخاندان
ميللتيمين صاف قا نی دير قورد كيمى ايچدييين قان!.....
بير ورقله تاريخلرى٫ اوتان منيم قارشيمدا
آنام تومريس كسمه دى مى كيخسروون باشينى؟
كوراوغلونون٫ ستارخانين چلنگى وار باشيمدا
نسيللريم قويماياجاق داش اوستونده داشينى
آنام تومريس كسمه دى مى كيخسروون باشينى؟
سور آتينى٫ دؤرد نالا چاپ! مئيدان سنيندير ....آنجاق
من گؤرورم آل گئيينيب گلن باهار فصلينى....
قوجا شرقين گونشی دير يارانديغيم بو تورپاق
من يئتيرديم آل بايراقلى اينقيلابلار نسلينى
من گؤروره م آل گئيينيب گلن باهار فصلينى!
١٩٤٧
بو قباحتلی مسئله ایله ماراقلانانلارین بیریسی ده چاغداش شاعیرلریمیزدن بیریسی اولان حیدر عبادی « دارابلی » جنابلاری دیر . اونلاردا بیر شعرلرینده بو چیرگین و عیبه جر ایشی تنقید آتشینه توتوب،ماجرانی بئلنچی تصویره چکمیشلر :
یانان کیتابلار
توستوله يير هله يانان كيتابلار
كوللر آلتيندا هنيرتيسي وار
آغلايير غزللر آغلیر كيتابلار
كوللر آلتيندا هنيرتيسي وار
********
سيزلايير قوشمالار سينه به سينه
اوره كلر كيتابا بير مزار اولوب
اوخودو لاي –لاي دا او گونده ننه
اوره كلر كيتابا بير مزار اولوب
*********
ياندي سو چوره ك- ياندي جان اوره ك
ياندي آذربايجان ديل ياساق اولدو
ياندي قيز اوغلان ياندي ديل دوداق
ياندي آذربايجان ديل ياساق اولدو
********
يانمادي تك كيتاب آذر اودوندا
ياندي هم ائليميز ياندي ديليميز
باشيما گلدي چوخ بلا سونوندا
ياندي هم ائليميز ياندي ديليميز
*********
آليشير سونموش بو اوجاق هردن
يانميشق درگي لر كيتابلار ساياق !
قوزانير كول آتدان بير غزل هردن
يانمشيق درگي لر كيتابلار ساياق...!!
طبیعی کی ادبیات تاریخیمیزین صحیفه لرینه گوز سالدیقدا باشقا شاعیرلریمیزین ده شعرلرینه بو قونودا راستلاشا بیلیریک کی هر بیریسینین بیر نووع گوزللیگی وار دیر . بو آرا احساسلی شاعیره میز « اولکر داغ قیزی » دا اوز ملاحظه لرین آشاغیدا کی کیمی تصویره چکه بیلر .
26 آذر مناسیبتی ایله
هر نه سؤزون بیتدیی یئردن باشلادی:
اللریمیزده کی کیتابلار باریت قوخویور
فضولینین ان اسکی نوسخه سی گؤزلرینده واراقلانیر
«جانی، جانان دیله میش ، وئرمه مک اولماز ای دیل...»
آلنیندا کی قان دوداقلارینا جیغیر سالیر
گولومسه ییرسن«قوْلجا قوْپوزو گؤتوروپ، ائلد‌ن ائله، به‌يدن به‌يه
اوْزان گزر
ار جؤمه‌رديني، ار ناکه‌سيني، اوْزان بيلير
...
خانيم، هئي!...»
بوتون سسلرینین ائش لیینده، قیوراقلاشیر آددیملاریمیز
گولوستان باغینین اؤنوندن سووشوروق
خیانت سمفونیسین سسلندیریر قارغالاری
و درینله شیر ارگین یارالاری
بورخولور آیاغیم...
نسیمینی گوجونه آیاقدا ساقلاییرسان
«بیزده سیغار ایکی جاهان،بیز بو جهانه سیغماییز...»
ساعاتا ساری دؤنوروک...
بیزه ساری قاچیر اوشاقلار
«باخین!مشق لریمیزین هامیسین یازمیشیق...
سن ای منیم آنا یوردوم، عزیز آذرررررررررررررررررررر....
قورشونلار ساعاتدان، گؤی مچیده چیچکله نیر
سئوگی تومورجوقلانیر اوره ییمده
ساچلاریم دیلینین اوجونا باغلیدیر
آلوولانیب، کوله دؤنوروک
سؤزون بیتدیی یئرده!
91/9/24 - تبریز
البته بونلار قالسین بیر طرفده بیر گون یئنی جه تانری میزین رحمتینه واصل اولان اوستاد هاشیم ترلان لا دانیشدیقدا اوندان خواهیش ائتدیم کی بو قونودا بیر شعری اولورسا ، بیزدن اسیرگه مه سین . بو سوز منیم آغزیمدان چیخماقدا قوجا کیشی نین گوزلریندن یاش شیر – شیر آخماغا باشلادی . دئدییمه پئشمان اولدوم !! اوره ییم کووره لدی .. تومدوم . جینقیریمی دا چیخاردابیلمه دیم . بیر آن آرامیزا سوکوت حاکیم اولدو ... بیر آز سونرا کیشی گوزلرین سیلیب، ایچین چکیب ایندی دئمه سین دئدی : والله بو قونودا منیم شعریم وار ایدی ، آنجاق قالابالیقدا آرادان گئدیب ! یاخشی یادیما سالدین بیر حال تاپدیقدا گوزوم اوسته یازارام . بیر نئچه گون سونرا گوردوم قوجامان شاعیریمیز سئوینجک ، منه زنگ آچیب شعرین یازماسیندا خبر وئردی . اونلار منیم بو ایسته یمی یئرینه یئتیریب بئلنچی بیر شعرده قوشموشلار . بیلیریک کی اوستاد ترلان بو قضیه لری اوزو شخصاً گوزو ایله گوروب ، ائشیدیب ، هابئله ناظر اولموشدور . ایندی بو سیز بو دا اوستاد ترلانین شعری :
کؤزه‌رن کیتابلار
دئدیلر آی ائللر یوللار سولانسین
قویمایین گور آخان سئللر بولانسین
گونش علویتی آلیب قوینونا
گلیرآذر آیین تاخسین بوینونا
باخدی شوکتیمه قمر خانیم‌دا
فرحلر اویانیب جوشدو قانیم‌دا
تهرانین گؤزونه چؤکدو غم- غبار
سؤندو قلبینده‌کی جوشان آرزولار
حاکیم لر غضبدن آلیشدی یاندی
قانسیز دامارلاری عرشه دایاندی
- بو دیلین آد- ثانی یوخدور خبرده
داندیلار دیلیمی داندیلار منی
مغولدان تؤرنمیش ساندیلار منی
اؤتدو قرینه‌لر، دولاندی ایللر
آچدی گوزلرینی اییرمی بیر آذر
اویاندی یام- یاشیل چؤللر بزندی
گؤزللر تئلینه باخیب، دوزندی
سارسیلدی دربارین باشیندا تاجی
باخیردی تبریزه هردم قیقاجی
میللی حوکومتین ایلکین یاشیندا
بایراغی یئللندی ارکین باشیندا
اؤز آنا دیلیمیز حاکیم یاراندی
تئللری داراخدان کئچیب، داراندی
کیتاب لار سؤز آچدی اؤز دیلیمیزده
دئدیک بو ائللرین وقاری بیزده
دانشگاه قاپیسین آچدی تای با تای
علمی کیتابلاری آرتدی آی با آی
مکتبلی اوشاقلار چانتا بئلینده
ماهنیلار قوشوردو آنا دیلینده
فرح لی چاغلاردی او دمده، گونلر
آچیلیب گولوردو پاسلی دوگونلر
تهران بویلاندیقجا آذربایجانا
بیر گون قلم چکدی عهد پیمانا
تانگ‌لار گورلادی یوردومدا ایندی
ده‌ییشدی آل دونون قارا گئییندی
توی بایرام یئنی‌دن دونوب یاس اولدو
یئنه کهنه حمام، کهنه تاس اولدو
قولومدان آچیلان زنجیرلر او دم
سس لندی ظولمته بویاندی اؤلکه م
شاعیرلرین شعری، سؤزو، صحبتی
یازارلارین عشقی، ایلک محبتی
عاشیقلارین سازی مضرابی سؤندو
آذری یوردونون قلبی دؤیوندو
دیلیمده نشر اولان درس کیتابلاریم
آنامدان یادگار دولتیم، واریم
قالاندی اوست- اوسته میرواری دیلیم
گونشدن نور آلان آرزوم، عملیم
رضاخان اوغلونون امری ایله یاندی
بیر خلقین ناله‌سی عرشه دایاندی
یاندیقجا حرف لر، سؤزلر، کلمه‌لر
سانکی دان یئرینده بوغولور سحر
حرف لر یاندیقجا داش قاشلار ایله
سوزوردو آنامین گؤز یاشلار ایله
بو ایلکین کیتابلار آدیم، سانیم لا
بدنیمده آخان قیزیل قانیم لا
یازیلمیش تاریخه آذری‌یم من
شعریم له دیللرین ازبری‌یم من
یانمیشام یئنه ده یاناجاغام‌دا
«ترلانام » قوینونا قوناجاغام‌دا
فروردین 1392
البته بو آرا ، داها چوخ شفاهی ادبیاتیمیز اوغروندا شعرلری نی ائشیدنی اولدوغوموز سایین ولی نصیری ایسه بو کرواندان دالی قالمایب قلم اله آلیب بئله یازیر :
یانان کیتابلار
ظاليم باش آپاردين خيانت ائتدين
بيلمه دين بير گونده وار سنه اولوم؟
اليندن گلني خيانت ائتدين
دئدين كي قالاجاق كلگيم فئليم
نه يامان قان توكدون ائيله دين طغيان
انصافسيز سانمادين يازيق دير اينسان
سئويله دين قوي ائديم بلالي طوفان
ائولكه ني داغيتسا داغيتسين يئليم
نه قدر يالتاقي قانديردين آنجاق
حقيقتي دانيب دانديردين آنجاق
مينلرجه كتابي يانديردين آنجاق
يئنه ده تاريخدن سيلينمز ديليم
قازت لر قاپيسين چكيب باغلادين
« نصيري » خلقينين قلبين داغلادين
شاهليقين قورتاردي سنده آغلادين
اوندا گوردوم شنليك ائدير بو ائليم.
قایناقلار ؛ ایضاحلار :
1-وطن عشقی ،بیرینجی چاپ ، تبریز ، رفعت نشری ، پائیز57
2- آتش گونده لییی- چرشنبه 27 آذر 1325 – نقل اولوندو : حکومت ملی آذربایجان / حسین علیزاده ( باریش مرندلی ) ، نشر الکتریکی ، آذر 1392 – اینترنت
3- آتش گونده لیینده یانان کیتابلارا عاید بئلنچی بیر یازی دقته لایق دیر : امروز ساعت 11 و نیم قبل از ظهر از طرف دانش آموزان و دانشجویان شهر تبریز در میدان مقابل عمارت شهرداری جشنی با حضور عده بسیاری از اهالی شهر و مخبرین مطبوعات پایتخت و افسران ارتش و مامورین دولت برپا گردیده و قبلاً در وسط میدان آتش بزرگی افروخته بودند و مقدار زیادی کتب کلاسیکی ترکی را که فرقه ننگین دموکرات چاپ کرده و بزور می خواستند بکودکان تدریس نمایند در میان کف زدن و هورای حضار و فریاد های زنده باد اعلیحضرت شاهنشاه محبوب ما و پاینده باد جناب اشرف قوام السلطنه و محو باد دشمنان آذربایجان و نابود باد خائنین ایران ، تمام کتابها را در آتش ریختند و سپس عکسهای سران خیانتکار و مزدور فرقه ننگین دموکراتهای قلابی را آتش زدند . آنگاه چند نفر از مخبرین جرائد پایتخت نطق هائی ایراد و از جمله آقای احمد شارق اشعاری خواندند و جشن دانشجویان تبریز ساعت یک بعد از ظهر در میان احساسات اهالی پایان یافت .
4-یولداش ، نومره 4 ، بیرینجی ایل 4/1/1358 – تهران ، باش یازار حسین دوزگون
رحمتلی اسد بهرنگی نین ده کیتاب یاندیرماغا عاید بیر نئچه سطیرلیک خاطیره سی ماراقلی دیر باخین :
« ...رفتیم مدرسه. دیدم نام مدرسه را که «21 آذر مدرسه سی » بود، دوباره « 15 بهمن » کرده اند، مدیر جدیدی آمده بود،بچه ها می گفتند آقای رفعتی را گرفته اند،مدیر مدرسه در جلو صف به فارسی گفت:بچه ها پیشه وری فرار کرد، متجاسرین شکست خوردند و غائله تمام شد. پیشه وری رفت، زبانش را هم با خود برد! اکنون با هم می رویم تا مانده آثارش را نابود کنیم. به صف شدیم و از کوچه تنگ ، که به کوچه « میرزا حسین واعظ » مشهور بود،گذشتیم. تو میدان گذر "لیلاوا"، آتش شعله می کشید، بچه های دیگر مدارس هم آمده بودند، یک یک کتاب ها را انداختیم تو آتش، مدیر جدیدمان به هر بچه ای که کتابش را تو شعله می انداخت،یک شیرینی می داد. مدیران مدرسه ها مواظب بودند که کسی کتابش را پنهان نکند. حتما آن را بیندازد تو آتش، من هم کتاب هایم را انداختم تو آتش. آن روز بعد از مراسم کتاب سوزان مدرسه را تعطیل کردند. گفتند بروید خانه تان، فردا بیایید.
پدر تو خانه ناراحت بود می گفت:آخر کتاب چه تقصیری داشت. در این مدت تابلو مغازه ها که ترکی بودند پایین آورده شدند. پدر می گفت:روزنامه ای زبان ما را به مسخره گرفته،زبان ترکی را زبان پیشه وری و زبان همسایه نام نهاده،آخر زبان چه ربطی به پیشه وری داشت، به همسایه داشت، مگر ما نسل به نسل با این زبان حرف نزده ایم. می گویند اسامی ترکی خنده دار است مثلا چرا نوشته اند «کبابچی دوکانی» آخر این کجایش خنده آور است. مادر گفت:اینها خیال کرده اند که تو ایران حتی تو دنیا فقط یک زبان هست. اگر به فرانسه هم بروند آن جا هم،تابلو ها را به مسخره خواهند گرفت... »
5-برادرم صمد بهرنگی/روایت زندگی و مرگ او/به قلم اسد بهرنگی ، صص60-61 ، تبریز
|
|
من رضا همراز صاحب این وبلاگ تاکنون حدود پانصد مقاله بلند و کوتاه به دو زبان ترکی و فارسی نوشته ، در چندین کنگره حضور یافته ،چندین کتاب ام چاپ و نشر شده اند و چندین کتاب چاپ نشده و یا آماده چاپ دارم .ایمیل من چنین هست: