سوزلوک لر سوزلویو
سوزلوک لر سوزلویو
رضا همراز
مين ايلدن بري ايستر اولكه ميزده ايستر سه ده قونشو يا خود ياخين اولكه لرده ديله ؛ ادبياتا و سوزلوك لره عايد ؛ چاپ اولوب يا حله ليك ال يازما شكيل ده قورونان كيتابلارین ایمکانیمیز قدری اولان لارینین بیر سیراسین گوزدن گئچيرديك ده بو حقيقت آيدين لاشيب اوزه چيخير كي ؛ بير نئچه دانا سوزلوك دن سوواي كي اونلارين دا سايي لاري بلکه بیر او قده دئییل اکثریتی تورکجه – فارسجا اولموشلار. بيز يوزدن زياده اولان بو سوزلوك لرين سياهه سيني حله بير نئچه ايل قاباق بير يئره توپلاييب 84 ينجي ايل آز و محدود سايي دا تبريزده ((سوزلوك لر – سوزلويو )) عنواني ايله تكثيرينه موفق اولا بيلديك . بو سياهه لري دقت له اوخوياندا دوشونوروك كي ؛ تورك ديلي اولكه ميزده كوكلو اولوب ؛ اسكي بير تاريخه دايانير و فارسجا آدلانان ديل شهرلريميزده ماراقلانانلارا اويره ديلرميش . بورادا ؛ بو سوزلوك لري گوردوكده ياخشي گوروروك كي ؛ آنا یوردوموزدا فارس ديلينين ائله بير يئري اولماميشدير و همه شه تورك لره فارسجا اويره ديلرميش . يعني يازيلان سوزلوك لرين يوزه 80 فايزي ( فارسجا – توركجه ) دي لر . بو رادا ماراقلی بیر مسئله اورتایا چیخیر . اودا بوکی ؛ اونلار کی آذربایجان دیلی نین کوکونو باشقا دیل لره باغلاماق ایسته میشلر اللری بوشا چیخیب ؛ پته لری آچیلیر !
سوزلوک لر سوزلویو جزوه سینده بیر سیرا متدلار یازارین مد نظرینده ایدی .
1- سوزلوک لر یالنیز تورکجه - فارسجا ؛ فارسجا – تورکجه ؛ عربجه – تورکجه و... اولمالی ایدی لر . بیر سوزده گرک تورکجه سوزلوک دن اورادا سوز گئتسین .
2- سوزلوک لری یازار هارالی اولسالاردا ؛ یالنیز تورک ادبیاتینا عاید اولمالی ایدی . بورادا یازارین ملیتی اهمیت لی اولمامیشدیر .
3- بیر پارا سوزلوک لرین ایضاحلاریندا سوزلوک لرین باشقا چاپ لاریندان و باشقا تصحیح لریندن یازساقدا ؛ اونلاری سیرا اوزو ایله ائله بیر سوزلوک حسابلادیق .
4- او سوزلوک لری کی صحیفه ؛ یا دقیق بیلگی وئریلیب ؛ یازار اونلاری شخصا گورموشدور .
بو سیاهنی یازاندان سونرا بیر سیرا دوستلارین فکری یاردیملاری اولدو کی اونلاردان اوستاد محمد علی نقابی ؛ حسن بیگ هادی و مهندس احمد محدث جنابلارینین آدین چکه بیله رم کی دونه – دونه تشکر ائدیب اونلارا سیز اوخوجولارلا برابر جان ساغلیغی دیله ییره م . بوسوزلویو یازاندا بیر چوخ سوزلوک لری شخصا گوروب اونلارین ریز اولاراق مشخصاتین دا تقدیم ائتمیشم . بورادا بو کیتابین بیر حیصصه سی تقدیم اولور .
1- فرهنگ اصطلاحات عامیانه و
زبان مخفی در ترکی
بو سوزلوک اوزلویونده دیرلی هابئله انترسان بیر ایش دیرکی ؛ حسین خوش باطن – ین همتی ایله یوز صحیفه ده تبریزین اختر نشریاتی وریندن 1388 ینجی ایلده مین سایی دا ایشیق اوزو گورموشدور . بو کیتابدا یا خود سوزلوکده بیر چوخلو اصطلاح لار کی کوچه – باجادا ایشله نر توپلانمیشلار . فرهنگ اصطلاحات عامیانه و زبان مخفی در ترکی کیتابی بدیعی و گوزل اثرلردن دیرکی آرزی لیریق یازاری خوش باطن جنابلاری کیتابین داها دا تکمیلب لشمه سینه جان آتسین لار .
2- فرهنگ زنوزي
تورکجه ـ فارسجا اوْلان بو سوًزلويو مير ابراهيم شهيدي ترتيب وئرميشدير. هله ال يازما شکلينده اوْلان ايکي جلد‌ليک بو سوًزلوک تبريز دانشگاهينين مرکزي کيتابخاناسيندا قورونور. بو سوًزلويون بيرينجي لوغتي « آبا » سوًزو ايله باشلايب و « زويولده‌مک » لوغتي ايله بيتيب دیر. يازار؛ سوًزلويون سون صحيفه‌سينده بو عيبارتي قئيد ائدير : « پايان يافت در روز پنجشنبه ۳۰ / ۲ / ۱۳۷۸ شمسي »
3- فرهنگ ترکي به فارسي سنگلاخ
تورکجه - فارسجا بو سوًزلوگون يازاني تانينميش يازيچي استرآبادلي ميرزه مهدي خان دیر. ۱۲ ينجي قرن‌ده يازيلان بو سوًزلوک گونش ايلي ۱۳۷۴ ده روشن خياوي ـ نين همتي ايله ايشيق اوٍزو گوًره بيلدي. بو سوًزلوک ترتيب‌چي‌نين ۱۵ صحيفه‌ليک اوًن سوًزو و ايضاحلاريندان سونرا « آ » حرفي ايله باشلانيب و ۲۷۲ ينجي صحيفه‌ده « ييرينمه » سوًزونون آنلامي ايله باشا چاتير. کيتابين بير چايي‌دا ۱۹۶۰ دا انگليسجه‌يه چئويريليب چاپ اولموشدو. همين کيتابين ۳۲ صحيفه‌سي اوًن سوًز و قالاني متن گلميش‌دير. ۱۱۳ صحيفه‌ده‌ن عيبارت اولان بو سوًزلوک ۳۳ اونجو صحيفه‌ده ن لوغت‌لره يئر وئریلميشدير.
4- فرهنگ قطران
فرهنگ قطران يا « تفاسير في لغة الفرس » تبريزلي حکيم قطرانين فارسجا ـ فارسجا سوًزلويو دور. بو بئشينجي قرن‌ده يازيلان سوًزلوک تورک‌لرين يازديغي اَن اسکي سوًزلوک‌لردن‌دير. تبریزلی قطران دان شعر دیوانی دا باشقا بیر اثر دیر کی بیزه یادگار قالمیشدیر .
5- فتح‌الکتاب
فتح‌الکتاب سوًزلويو هجري ۹۹۱ده, ابوالخير بن سعدالانصاري‌نين همتي ايله يازيلميشدير. او, بو سوًزلويو فتح خان الهي نين آدينا ترتيب وئرميشدير. کيتاب عربجه, فارسجا و تورکجه‌ده‌ن عبارت اولان بير سوًزلوک‌دور.
6- فرهنگ درِّدري
دُرّدري سوًزلويونو شيروانلي علي يوسوف ۱۰۱۸ده « خسرو خان » آدينا ترتيب وئرميشدير. بو کيتاب گويا فارسجا ـ فارسجا بير سوًزلوک دور.
7- گويش کرينکان
گويش کرينکان کيتابينی تبريزلي يحيي ذکاء توپلاميشدير. کرينکان آذربايجانين کليبر شهرينين هنده ورينده اولان بير کند دير کي گويا اوًزونه گوًره فارس دیلی ایله بیر کوک ده ن اولان بير دانیشیق دیلی یا خود لهجه‌سي وار. بو سوًزلوک ۱۳۳۲ده تهراندا ايشيق اوٍزو گوًره بيلميشدير.
8- تاتي و هرزني
عبدالعلي کارنگ ين توپلاديغي بو سوًزلوک ۱۳۳۳ده تبريزده ايشيق اوٍزو گوًره بيلميشدير. بو سوًزلوک‌ده فارس دیلی ایله بیر کوک ده اولان تات دیلی و اونون هرزند ده ايشله‌نيلن لوغت‌لر آچيقلانميشلار.
9- گويش گلين قيه
بو سوًزلويوده تبريزلي يحيي ذکاء توپلاميشدير. گلين قيه يا گلن قيه مرند ـ ين ياخين‌ليغيندا بير کند آدي دير کي, اورانين اوًزونه عايد بير لهجه و دانيشيغي وار کي, يحيي ذکاء اونلاردان سوًز ـ صحبت آچميشدير. کيتاب گونش ايلي ۱۳۳۶دا فرهنگ ايران زمين ـ ين بئشينجي جلدينده چاپ اولموشدو.
10- کتاب لغت
فارسجا ـ تورکجه اولان بو سوًزلوکون يازاري بللي اولماسادا, اونون اليازمالارينين بيريسي هجري ۸۲۶دا يازيلميشدير. کيتابين اليازماسي‌نين بير نسخه‌سي تورکيه‌نين اوستانبولونداکي امير خواجه کمانگش کيتابخاناسيندا ۶۶۴ نومره‌ده قورونور.
11- دقائق الحقائق
بو سوًزلويون يازاري ابن کمال پاشا احمد اوغلو سليمان دير کي قمري ۱۰۴۰دا فوت ائديب. فارسجا اولان بو کيتابين شرح‌لري تورکجه اولموشدور. دقائق الحقائق ـ ده‌ن بير نسخه تهرانين سپه سالار کيتابخاناسيندا قورونور.
12- لسان‌العجم يا نَوال‌الفضلا يا فرهنگ شعوري
بو سوًزلويون ترتيبچيسي « شعوري » ديرکي, ۱۱ بيرينجي قرن‌ده يازيلميشدير. بو کيتابين اوًن سوًزو تورکجه و يئري گلميشکن تورکجه شعرلرده‌ن‌ده يئرلي ـ يئرينده فايدالانميشدير. يازديقلارا گوًره بو فارسجا سوًزلوک فارسجانين مفصل سوًزلوک‌لرينده‌ن دير کي تورکجه معني و شرح يازيلميشدير. بو کيتاب بير نئچه دونه چاپ اولموشدو.
13- تبيان نافع
برهان قاطع ـ ين تورکجه ترجمه‌لرينده‌ن دير. بو سوًزلويو سيد عاصم عنتابي, عثماني فاضل‌لرينده‌ن تورکجه‌يه چئويرميشدير. تبيان نافع اوچ جلدده دونه, دونه چاپ و يايينلانميشدير.
14- لهجه عثماني
بو سوًزلوک احمد وفيق پاشا ـ نين دير. کيتاب ايکي بوًلوم‌ده دير کي, بيرينجي بوًلومو تورکجه‌ده‌ن تورکجه‌يه لوغت‌لر و ترکيب‌لر و ايکينجي بوًلومو ايسه فارسجا لوغت‌لر دير تورکجه آچيقلامالارلا. لهجه عثماني سوًزلويونون بيرينجي بوًلومونده اوْن مين لوغت ، ايکينجي حيصه‌سينده ايسه ، آلتي مين لوغت گلميش‌دير. کيتاب قمري ۱۳۰۶دا اوستانبولون « درِ سعادت » ينده محمود بيگ مطبعه‌سينده باسيلميشدير.
15- مکمل عثماني لوغتي ( لوغت عثماني )
بو سوًزلويو « علي نطيما » و « رشا » ترتيب وئرميشلر. کيتاب ۹۹۹ صحيفه‌ده و ايکي ستون‌دا جيبي قطعينده قمري ۱۳۱۸ده اوستانبولدا ايشيق اوٍزو گوًره بيلميشدير. بو کيتابدا ۲۰مين هنده ورينده لوغت آچيقلانميشدير کي، هاميسي دقت‌له اوْلموشلار.
16- لوغت ناجي
ناجي سوًزلويون «ناجي معليم» توپلاميشدير. کيتاب رقعي قطعينده هجري ۱۳۲۲ ده اوستانبولون «عصر» مطبعه‌سينده ايشيق اوٍزو گوًرموشدو. کيتابين اوًن سوًزو تورکجه‌دير و ۸۱۹ صحيفه‌ده ايکي ستونلو چاپ اوْلموشدو.
17- قاموس عثماني
بو کيتابدا عثمان تورکجه‌سينده اوْلان يابانچي لوغت‌لر گلميش‌لر. سوًزلويون يازاري علي سيدي بيگ دير. کيتاب اوٍچ جلد ده اوستانبولدا ۱۳۳۰, ۱۳۲۵ و ۱۳۲۷ قمري ده ايشيق اوٍزو گوًرموشدو.
18-گنجينه گفتار
يوسف ضياءالدين شکون ـ ون توپلاديغي بو سوًزلوک اوستانبولون معرفت باسماخاناسيندا ۱۹۴۴ ده ايشيق اوٍزو گوًرموشدو. بو سوًزلوک سول طرف ده‌ن ساغ طرفه ده ايکي ستون دا يازيلميش و تورکجه شرحه قايل اوْلموشدو.
19-فرهنگ فارسي به ترکي
فارسجا تورکجه اوْلان بو سوًزلويو عارف اتيک توْپلاميشدير. کيتاب ۱۹۶۸ ده اوستانبول دا و ۴۵۰ صحيفه ده ايشيق اوٍزو گوًرموشدو.
20- بهجه‌اللغات
عربجه ـ فارسجا و تورکجه اوْلان بو سوًزلويو محمد اسعد بن اسماعيل بن ابو اسحاق هجري ۱۲ ينجي قرن ده توْپلاميشدير. بهجه‌اللغات يازارين باشقا کيتابي لهجه‌اللغات آدلي سوًزلويون خلاصه‌سي‌دير. کيتابين بير اليازماسي قيصريه‌نين راشدافندي کيتابخاناسيندا ۱۰۳۷ نومره آلتدا قورونور.
21- تحفه الملوک يا شرح شاهدي
فارسجا ـ عربجه اوْلان بو سوًزلويون يازاري عبدالرحمن القدوسي الرومي دير. کيتاب هجري اونوچونجو قرنه عايد دير. اونون بير اليازماسي قيصريه‌نين راشدافندي کيتابخاناسيندا ۵۹۴ ينجي نومره ده قورونور.
22-دقائق الحقائق
احمد بن سليمان بن کمال ـ ين توپلاديغي بو سوًزلوک هجري اونونجو قرنه عايد دير. دقائق الحقايق فارسجادا اوْلان مرکب‌لرده‌ن کي, اوْنلارين گزارش‌لري توٍرکجه وئريلميشدير. کيتابين بير اليازماسي قيصريه‌نين راشدافندي کيتابخاناسيندا ۱۰۲۹ نومره آلتدا محافظت اوْلونور.
23- لوغت نعمه الله
عربجه ـ فارسجا ـ تورکجه اوْلان بو سوًزلويو «نعمت الله بن احمد بن مبارک الرومي» توْپلاميشدير. هجري اونونجو قرنه عايد اوْلان بو سوًزلويون بير اليازما نسخه‌سي تورکيه‌نين اوستانبولوندا يئرله‌شن راشدافندي‌نين کيتابخاسيندا ۱۰۵۶ نومره آلتدا قورونور. بو اليازما نسخه هجري ۹۳۷ ده قسطنطنيه ده يازي يا آلينميشدير. همين کيتابين باشقا بير اليازماسي سليميه کيتابخاناسيندا ۵۲۰ ينجي نومره ده محافظت اوْلور. بو سوًزلويون اليازمالاريندان اوستانبولون عاطف افندي کيتابخاسيندا ايکي نوسخه ۲۷۴۸ و ۲۷۴۹ نومره‌لرده قورونور. ها بئله بير نسخه‌ده ۱ / ۱۷۵۲۵ نومره آلتدا تورکيه‌نين گديک احمد پاشا کيتابخاناسيندا قورونور.
24-بايگاني فرهنگ سومر
فارسجا متني اوْلان بو سوًزلويو مهدي نقش آرا چئويرميشدير. متنين اصلي‌سي گويا انگليسجه اوْلموشدور. A4 اندازه‌سينده اوْلان بو کيتاب ۴۵ صحيفه‌ده ـ تبريزده حسن بيگ هادي نين همتي ايله چاپ اولموشدو.
25-نمونه‌اي چند از لغت آذري
تورکجه ـ فارسجا اولان بو متني تبريز دانشگاهينين کئچميش معليم‌لرينده‌ن اولان مشهدلي اديب طوسي ترتيب وئرميشدير. بو سوًزلوک ده گويا آذربايجاندا آذري ! ديلينده‌ن قالان سوًزلوک‌لر بير يئره توپلانميشدير. بو کيتاب ۱۳۶ صحيفه ده ۱۳۳۷ ده تبريز دانشگاهي طرفينده‌ن چاپ اوْلموشدو.
26- اختري کبير
عربجه ـ تورکجه اولان بو سوًزلويو سرويلي حافظ احمد ترتيب وئرميشدير. کيتاب قمري ۱۳۲۱ ده اوستانبولون احمد احسان مطبعه‌سينده ۱۲۰۷ صحيفه‌ده نشر اولونموشدو.
27- تبيان اللغات
تورکجه ـ قنقل‌جه اولان بو سوًزلويون يازاري حله‌ليک بيزه آيدين دئييل. بو سوًزلوک قمري دوققوزونجو قرنين ايکينجي ياري‌سيندا قلمه آلينميشدير.
28- فرهنگ شاهنامه
آديندان بللي اولدوغو کيمي فردوسونون شاهنامه‌سينين سوًزلويو دور. بو کيتابي تبريزلي دوقتور صادق رضازاده شفق ترتيب وئرميشدير. بو سوًزلويون بيرينجي چاپي گونش ايلي ۱۳۲۰ ده تهراندا ايشيق اوٍزو گوًروب و سونرالار بير نئچه دونه چاپ و يايينلانميشدير.
29- فرهنگ ترکي
سوًزلوک
تورکجه ـ تورکجه بو سوًزلوک, تبريز يازيچي‌لاريندان اولان ع. ح. داشقينين چکديک‌لري امک‌لر ايله ايشيق اوٍزو گوًره بيلميشدير. کيتابين بيرينجي بوًلومو عمومي معلومات وئريليب و داها سونرا «آ» سوًزو ايله باشلانيب و «ي» ـ ده «يييه ليک» ايله ۵۳۰ صحيغه‌ده سونا چاتميشدير.
30- آذربايجان ديلينين يضايحلي لوغتي
بو سوًزلوک آذربايجانين بير سيرا عاليم‌لرينين همت‌لري ايله کي باشدا فيلولوژو دوقتورو «وروجوو» دايانميشدير, جنوب آذربايجان عاليم‌لرينده‌ن اولان اوستاد بهزاد بهزادي‌نين همتي ايله عرب اليفباسينا کوًچورولوب و ۷۶ ينجي ايل ۳ جلدده «درسا» ناشرلييي طرفينده‌ن ايشيق اوٍزو گوًره بيلميشدير. کيتابين اوًزونه مخصوص بير اليفباسي اولموشدور. همين اثر ۳۰۳۴ صحيفه‌ده چاپ اولموشدور.
31- برهان قاطع
«برهان قاطع» ان ده‌يرلي بير سوًزلوک‌لرده‌ن اولموشدو. کيتابي ۱۰۶۲ قمري‌ده برهان تخلص‌لو تبريزلي محمد حسين بن خلف ترتيب وئرميشدير کي بير دونه رحمتلي تبريزلي محمد عباسي‌نين تشبثي ايله، تهرانين علمي نشرياتي ورينده‌ن و بير دونه‌ده رحمتلي دوقتور محمّد معينين همتي ايله ۱۳۳۵ ده تهراندا امير کبير ناشرلييي طرفينده‌ن بير نئچه نسخه‌نين اساسيندا چاپ و يايينلانميشدير. برهان قاطع اينديه کيمي دفعه‌لر چاپ و اوخوجولارين رغبتين قازانميشدير. برهان قاطع ـ ين تورکجه ترجمه‌سي‌ده وار.
32- فرهنگ زِنِکر
زنکر ـ ين تورکجه, عربجه, فارسجا و فرانسيزجه بو سوًزلويو ۱۸۶۶ دا آلمانيانين ليپزيک ـ ينده چاپ اولموشدو.
33- فرهنگ معرفت
حسن اردوبادي‌نين توپلاديغي معرفت سوًزلويو ۱۲۱۰ صحيفه‌ده تبريزده چاپ و يايينلانميشدير.
من رضا همراز صاحب این وبلاگ تاکنون حدود پانصد مقاله بلند و کوتاه به دو زبان ترکی و فارسی نوشته ، در چندین کنگره حضور یافته ،چندین کتاب ام چاپ و نشر شده اند و چندین کتاب چاپ نشده و یا آماده چاپ دارم .ایمیل من چنین هست: