میللی حوکومتین ایتگین فدائی لریندن

            عزیز نیساری

 

رضا همراز

rhamraz@gmail.com

آذربایجانین میللی حوکومتی نین یاراتدیغی آچیق فضالار اساسیندا اونلار کیتاب ؛ درگی ؛ ادبی – سیاسی درنک و... عرصه یه گلدیلر .( بو یازیمیزدا 1304-1325 قدر چیخان کیتابلارین بیر سیراسینین مشخصه لری تقدیم اولوب ) او دووروده یازیلان کیتابلارین بیر چوخو ایشیق اوزو گورسه لرده مع الاسف حله بیر چوخلاری ایشیق اوزو گورمه میش و الیازما فورماسیندا قورونورلار . بو الیازمالار ایچره گوزل بیر کیتابدا یئرلشمیشدیر . همین کیتابی یا خود درس لیکی یازان رحمتلی حسن خان اوغلو عزیز نیساری اولموشدور . عزیز نیساری گونش ایلی 1303 ده قوجا تبریزین فردوسی خیاوانینین اردبیل لی لر کوچه سینده ( همین کوچه ده اونون آتاسینین دایی سی مشروطه نین قورخو بیلمز سرداری امیر حشمت نیساری هابئله او سردارین قارداشی صدق سلطان دا یاشام سورردی لر ) آنادان اولوب ؛ همین شهرده بویا – باشا چاتیب میللی حوکومت چاغی بیر افسر وظیفه کیمی صداقت له وظیفه داشیمیشدیر .  او بیر یئرده ده اوز مشخصاتین بئله ذکر ائدیر – (( آدیم عزیز؛ آتامین آدی حسن ؛ شهرتیم نیساری ؛ شغلم کاراژدار؛ دکانیم فردوسی خیابانی کاراژ وطن ؛ ساکن خیابان فردوسی دربند اردبیلی لر ؛ پلاک 391 ؛ سجل نومره سی 26451 ؛ صادره تبریز ؛ ناحیه 5 ))

رحمتلی عزیز نیساری نین دا آذربایجانین دموکرات فرقه سی دئوریلدیکده بیر چوخلاری کیمی ایستی آشینا سویوق سو قاتیلیر . او ،بیر چوخ میللی حوکومت خادیم لری کیمی قان سوران شاه رژیمینین قورخوسوندان دالدا – بوجاقدا ایللر بویو دالدالانیر. آنجاق نئچه ایل بو آغیر وضعیته دوزن عزیز نیساری قوهوملارین هابئله بیر سیرا ایچ دوستلارینین سفارشی و تاپیشیریغی ایله یئنی حایات قورماغا باشلایب یاشایش آغاجی اوچ مئیوه اونا بار گتیریر . ایکی اوغلان ؛ بیر قیز . اونون اوغلانلارینین بیریسی غلامرضا دیپلوما قدر درس اوخویوب ایکینجیسی ایسه علیرضا تهران دانشگاهیندان اقتصاد رشته سینده ماذون اولوب ؛ یئگانه قیزی ایسه بیر دیپلومه اولسادا حله لیک ائودار اولموشدور .

دئدیک لره گوره بو ایتگین قهرمان 47 ایل آجی – شیرین حایات سوردوکده 1350 ینجی ایلده بوغاز سرطانی خسته لییی ایله حایات لا وداع لاشیب آذربایجانین گوز به به یی اولان تبریزده قلمین یئره قویوب ؛ گئچمیشده قره آغاج محله سینده اولان شاوه قبرستانلیغیندا چوخ حزن و اندوه لا تورپاغا تاپیشیریلیب ؛ سون زامانلار همین قبرستان یولا گئتدیکده اونون دا سوموک لری فداکار اوولاد لارینین همتی ایله وادی رحمت قبرستانینا انتقال تاپیر .

رحمتلی عزیز نیساری گویا میللی حوکومت ایللرینده تبریز کلانتری لرینین بیریسینده بیر معاون کیمی ؛ آز بیر زاماندا اورمو شهرینین شهربانی سیندا چالیشر آنجاق بو ایش چوخ دوام ائتمه یب میللی حوکومت زاوالا گلمک کیمی اونوندا خدمتینه خاتمه وئریلیر . او داها سونرالار دولتی ایشه گئده بیلمه سه ده عومرونون سونونا قدر آتا – بابا محله لری اولان فردوسو خیاوانیندا یئرلشن تبریز نو کاراژیندا بیر میرزه کیمی وظیفه داشییر .

او رحمتلیدن  بیزه بیر الیازما یادیگار قالمیشدیر . 123 صحیفه و 17صحیفه ضمیمه دن عیبارت اولان هابئله اونون حاقیندا دانیشاجاغیمیز بو الیازماسی حله لیک عائله سینده او داهی دن بیر ارزیشلی یادیگار کیمی قورونور . بو ده یرلی کیتابدا بیر چوخ بیلگی لر ارائه اولونموشدور . عمومی و کنل بیلگی لردن علاوه میللی حوکومتین دب – دستورونا بیر سیرا معلوماتدا قئید اولونموشدور . اونون بو اثریندن دوشونمک اولورکی ؛ آنا دیلینین علمی اویره نمه سیندن علاوه خوشنویسی هنری ایله ده ماراقلانیب و گوزل بیر خطه مالیک اولموشدور . همین کیتابین قونولارین بئله سیرالاما اولار .

1-    جغرافیا

2-    آذربایجان تاریخی

3-    آذربایجان اقتصادی

4-    حقوق

5-    اساسی قانون

6-    عمومی اطلاعات

7-    حکیم لیک ( پزشکی )

8-    و ...

ایندی همین رساله نین پارچا لاری تقدیم اولمادان اونجه گونش ایلی 1304 ینجی ایلدن 1325 ینجی ایله قدر چیخان بیر سیرا کیتابلارین سیاهیسی تقدیم اولوب سونرا رحمتلی عزیز نیساری نین کیتابیندان پارچالار اورنگ وئریله جک .

منفور رضا شاه دوورو آذربایجان تاریخ و ادبیاتی نین ان قارانلیق ایللری حسابلانا بیلر. تحقیق لریمیزین اساسیندا اون آلتی ایل لیک بیرینجی پهلوی دوورو ؛ آذربایجان ادبیاتی و تاریخینه عاید اون آلتی دنه کیتاب نشر اولونمامیشدیر ! بیر حالداکی تبریزده چاپخانا قورولدوقدا قاجارسلسله سینین سونونا قدر بیر چوخ تورکجه متن لر ؛ ایستر شعرلر ؛ ناغیل لار ایستر سه ده درس لیک کیتابلار هابئله تاریخلر چوخ ماراقلا باسیلمیش کی بویوک یازیچی نادر میرزه اوز سامباللی کیتابی اولان تاریخ جغرافیای دارالسلطنه ی تبریز ده تبریزلی محمد امین دلسوزون شعرلری نین اون بیر دونه باسیلماسیندان خبر وئرمیشدیر . منجه قاجار دوورونده چاپ اولان آذربایجان ادبیات و تاریخینه عاید کیتابلارین سیاهیسی بیر یئره توپلانسالار گومان کی ان گوزل و ده یرلی ایش لردن اولا بیلرلر .آشاغیدا اورنگ اولسون دئیه بیر سیرا تورکجه – فارسجا آذربایجان ادبیات ایله تاریخینین ایستر خیرینه ایستر سه ده ضدینه اولان کیتابلارین سیاهیسی سونولور .

 آذری یا زبان باستان آذربایگان :

رحمتلی احمد کسروی نین ان تانینمیش ها بئله مباحثه لی کیتابلاریندان بیریسی ؛ بلکه ده بیرینجیسی دیر . همین کیتاب گونش ایلی 1304 ینجی ایل تهراندا 56 صحیفه ده چاپ اولسادا؛ سونرالار یازار طرفیندن بیر سیرا علاوه لر له تکرار چاپ و یاینلانمیشدیر . کسروی نین بو کیتابی پان فارسیسمین تمل و اساس کیتابلاریندان حسابلانیر .

 قاسمیه ذهنی :

مرثیه ادبیاتیمیزین ان تانینمیش شاعیرلریندن اولان رحمتلی ذهنی نین بیر شعر دفتری دیر . همین دفتر رضا شاه دورونون توفه – توف زامانی چاپ  اولموشدور . کیتابین مشخصاتی بئله قئیده آلینمیشدیر :

قاسمیه ذهنی

مشهور رای شریف علاقمندان میدارد ؛ انشاا... عباسیه و اکبریه و غیرهما متوالیا در همین قطع طبع خواهد شد که آقایان مشترکین تدریجا خریده بالنهایه روهم یک جلد جامع و مظبوط نمایند .

حق طبع محفوظ و مخصوص مولف است

محل فروش کتابخانه محترمه علمیه و در بازار صفی دکان آقای کربلائی حسن آقا مرکبچی – شمسی 1310 مطابق قمری 1350

 دیوان ضیائی :

رحمتلی مرندلی حاج میرزه جهانگیر خان ناظم الملک محبی( مرندلی ضیائی ) نین شعر دیوانی 1313 ینجی ایلینده طهراندا طلوع مطبعه سینده 266 صحیفه ده ایشیق اوزو گورموشدور . مجموعه یه شاعیرین فارسجا شعرلرینه یئروئریلسه ده ؛ تاسف له تورکجه لری حذف اولونموش سونراکی چاپ لاردا علاوه اولدوغو وعده وئریلمیشدیر !! ضیائی نین دیوانیندا نه ایسه بیر تورکجه سست هابئله ضعیف شعر سانسورچونون گوزوندن قاچمیشدیر . همین شعرین بیر نئچه بیتی سونولور .

غافل سن ای فلک کی نه بی داد ائتمیسن                                                                     

کرب و بلانی بیر ستم آباد ائتمیسن

شداد ائتمیوب بئیله ظلم و ستم یزید                                                                           

 سن بی حیای کافر شداد ائتمیسن

آل زنا الینه وئروب خنجر جفا                                                                                     

  آل رسوله جمله نی جلاد ائتمیسن

ائتمیش عروس حجله سنی خانه ی عزا                                                                     

   آل قان خضاب طوی داماد ائتمیسن

قان آغلادی فلک ده ملک ده ضیائی یا                                                                        

 بو جان یا قان غمی ایله گه انشاد ائتمیسن ..

 دیوان شهریار:

داهی شاعیریمیز اوستاد شهریارین بیر سیرا فارسجا اولان شعرلری دیر کی ایکنجی دونه اولاراق 1314 ینجی ایل تهراندا خیام کیتابخاناسینین همتی ایله ملک الشعراء آدلانان باهارین اون سوزو ایله 148 صحیفه ده مطبعه نشر کیتابدا ایشیق اوزو گورموشدو . دئدییمیز کیمی بو سئچیلمیش شعر دیوانیندا رحمتلی اوستاد شهریارین فارسجا شعرلری داخیل ائدیلمیشدیر . همین دیواندا اونون بیر سیرا شعرلری وارکی سونکو دیوانلاردا حذف ائدیلمیشدیر . اورنگ اوچون روزگار نوین ؛ زن ؛ اتحاد البسه و ... کیمی باشلیقلی شعرلر

 دانشمندان آذربایجان :

بویوک معارف پرور رحمتلی میرزه محمد علی خان تربیتین ان دیرلی ایش لریندن دیر .دانشمندان آذربایجان آنتولوژوسون او داهی تهراندا ملت وکیلی اولدوغو ایللر 1314 ینجی ایلده تهراندا مجلس مطبعه سینده چاپ ائتدیره بیلمیشدیر . همین کیتابدا آذربایجانین ایکی تایندا اولان بیر چوخ شاعیر هابئله یازیچی لارینین ترجمه حاللاری قئید اولونموشدور .

 جغرافیای نظامی ایران – آذربایجان باختری:

ایرانین گئچمیش نخست وزیری اولان حاجعلی رزم آرانین اثرلریندن دیر کی؛ 1320 ینجی ایل تهراندا 103 صحیفه ده / مصور – نقشه  ایله چاپ اولموشدور . همین کیتابدا آذربایجانین  جغرافیاسیندان دانیشیلمیشدیر .

 جغرافیای نظامی ایران – آذربایجان خاوری :

همین اثر ده رحمتلی حاجعلی رزم آرانین دیر کی ؛ شرقی آذربایجانین جغرافیاسینا عاید دیر . بو کیتاب 1320 ینجی ایلده 116 صحیفه ده ایشیق اوزو گورموشدو .

 ادبی اثرلر:

آدیندان بللی اولدوغو کیمی گویا سئچیلمیش بیر مجموعه دیر کی 34 صحیفه ده 1320 ینجی ایلده چاپ اولموشدور .

 هوپ هوپ نامه :

شاماخیلی میرزه علی اکبر صابرین یگانه و شاه اثری دیر . بو اثر بیر دونه 1320 ینجی ایل تبریزده هلال ناصری نین همتی و تشبثی ایله چاپ اولموشدور . بو اثرده بیر سیرا گوزل کاریکاتورلارلارادا ماراقلا یئر آچیلمیشدیر .

 دیوان حکیم لعلی:

تبریزلی حکیم لعلی نین 1322 ینجی ایل بویوک معارف پرور رحمتلی اوستاد محمد علی صفوتین اون سوزو ایله 216 صحیفه ده آذربایجانین معارف انجمنینین تشبثی ایله چاپ اولونموشدور . همین اثرده حکیم لعلی نین فارسجا هابئله تورکجه شعرلرینه یئر وئریلمیشدیر .

 گل غنچه سی:

آذربایجانین تانینمیش شاعیری میر مهدی اعتمادین بیر باشقا اثری دیر کی ؛ 1322 ینجی ایل تبریزده ایشیق اوزو گورموشدو .

 ناهار وعده سی:

میللی حوکومتین شاعیرلریندن اولان میر مهدی اعتماد ناطقی نین اثرلریندن دیر . همین جزوه 25 صحیفه ده 1322 ینجی ایل تبریزده باسیلمیشدیر .

 بازاردا صحبت:

آذربایجانین میللی حوکومتینین فرهنگ وزیری آدلانان محمد باقر زاده ( بی ریا )نین سگیزینجی شعر جزوه سی دیر کی 1322 ینجی ایل تبریزده ایشیق اوزو گوروب . همین کیتاب 31 صحیفه ده  5 ریال قیمتی له بازارا ارائه وئریلمیشدیر .

 اوباشدان خوروزی:

یئنه رحمتلی محمد بی ریا نین سئچیلمیش شعر دفتر لریندن اولموشدور .همین کیتابدا 1322 ینجی ایل تبریزده 24 صحیفه ده چاپ و یاینلانمیشدیر . همین جزوه ده بی ریا نین بیر سیرا سیاسی هابئله لیریک شعرلرینه یئر وئریلمیشدیر .

  مکر زنان و احوالات زینب پاشا :

اوست سطیرلرده آدی قئید اولان بو کیتاب تاریخ سیز اولاراق تبریزین فردوسی نشریاتی وریندن 62 صحیفه ده نشر اولموشدور .تورکجه – فارسجا اولان مکر زنان و احوالات زینب پاشا کیتابی چوخ احتمال کی 1324 ینجی ایل دن اونجه چاپ اولا . نییه کی اساسا تورکجه اولان بو اثرده بیر سیرا دینی حئکایه لره ماراقلا یئر آچیلیب و رضا شاها فقید عنوانی وئریلمیشدیر.اثرین ان فایدالی حیصصه لریندن  بیرینجی دونه اولاراق زینب پاشا نین شکیلی نین درج اولونماسی دیر کی اوزلویونده داها اونم داشیمیشدیر . همین کیتابین یازاری تاسف له بللنمه میشدیر .

 دیوان حیران خانم:

رحمتلی میرزه محمد علی خان صفوت و ششگلانلی غلام محمدلی نین همت و تشبث لری اساسیندا  1324 ینجی ایلده تبریزده ایشیق اوزو گورن بو شعر توپلوسو آذربایجان شاعیره سی حیران خانیمین سئچیلمیش شعرلرین احتواء ائدیر . مجموعه یه حیران خانیمین تورکجه – فارسجا شعرلری داخیل ائدیلمیش دیر . همین کیتاب137 صحیفه ده چاپ اولموشدور .

 ظفر نغمه لری :

بو ادبی – حماسی شعرلری احتواء ائدن مجموعه 1945-1324 ینجی ایللرده تبریزده سوت اتفاقی ایله مدنی رابطه ساخلایان ایران جمعیتی نین نشریاتی سیراسیندا گون ایشیغینا چیخادیریلمیشدیر .

 شاعیر لر مجلیسی:

میللی حوکومتین ایلک آی لاردا نشر ائتدیی شعر مجموعه سی دیر . همین مجموعه ده بیر چوخ آذربایجان شاعیرلرینین شعرلرینه ماراقلا یئر وئریلمیشدیر . 418 صحیفه لیک رحلی قطعینده اولان همین مجموعه دا اوستاد شیدا؛ بالاش آذر اوغلو ؛ عاشیق حسین جوان ؛ علی فطرت ؛ میر مهدی اعتماد ناطقی ؛ محمد علی صفوت ؛ سعدی زمان ؛ حاج حسین صحاف ؛ بولود قاراچورلو وباشقا لارینین شعرلرینه یئر آچیلمیشدیر .

 عصری دیوانیندان صحیفه لر:

50 صحیفه دن عیبارت اولان بو دیرلی شعر کیتابی 1324 ینجی ایل تهراندا ایشیق اوزو گورموشدور . کیتابی ا . میر اوغلو آدلی بیر کیمسه توپلامیشدیر کی ؛ آذربایجانین ایتگین شاعیری عصری نین بیر سیرا شعرلرین احتواء ائدیر . همین کیتابدا شاعیرین 33 شعری مختلیف قالیب لاردا تقدیم اولونموشدور . عصری گویا اون دوققوزونجو عصرده یازیب – یارادان شاعیرلردن اولموشدور .

 آنا دیلی:

آلتی جلد لیک آنا دیلی آذربایجانین میللی حوکومتی ایش اوسته گلندن سونرا بیر سیرا معاریف پرور شخصیت لرین همتی و تشبث لری ایله چوخ آز بیر زاماندا تبریزده ایشیق اوزو گوره بیلدی لر . واختی ایله چوخ ده یرلی و گوزل اسلوب لا یازیلان بو کیتابلاردا اوخوجولار آذربایجانین و دونیانین ادبیاتی ایله ده تانیش اولوردولار .همین کیتابلاردا شعر؛  یازی قایدالاری؛ تنقید؛ دونیا ادبیاتی اورنکلری و ... وئریلمیشدیر . کیتابین بیرینجی جلدی82 صحیفه ده ایکنجی جلدی 87 صحیفه ده اوچونجو جلدی 112 صحیفه ده دوردونجو جلدی 183 صحیفه ده بئشینجی جلدی  244 صحیفه ده و آلتینجی جلدی ایسه 300 صحیفه ده میللی معاریف وه ریندن چاپ اولان همین آلتی جلدلیک درسلیک لر انقلاب دان سونرا گورکملی معاریف پرور اوستادیمیز رحمتلی محمد علی فرزانه نین همتی ایله تهراندا فرزانه نشریاتی سیراسیندا یئنی دن ماراقلا باسیلیب بیر تحفه کیمی پایلانیلدی .

 آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرامنامه و نظامنامه سی:

بو حقوقی جزوه واختی ایله آذربایجان نین چوخ ده یرلی کیتابلاریندان حسابلانا بیلردی . همین اثر 1324 ینجی ایلینین آبان آیی نین اوچونجو گونو تبریزده اولان آذربایجان مطبعه طرفیندن 30 صحیفه ده ایشیق اوزو گوره بیلمیشدیر .کیتابین قونولاریندان اقتصاد و تجارت مسئله لری حقینده ، فلاحت حقینده ؛ آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرامنامه سی ؛عمومی سیاسی مسئله لر  و ... قئید اولونموشلار .

 آذربایجان دیلی :

جیبی قطعینده چاپ اولان " آذربایجان دیلی" کیتابی ؛ آذربایجانین تانینمیش یازیچی سی میرزه ابراهیموف طرفیندن یازیلمیشدیر . 22 صحیفه لیک بو کیتاب 1345 ینجی ایل تبریزده کی شورا مدنیت ایوینین نشری طرفیندن نشر اولموشدور .

  اوچونجي كتاب:

« اوچونجو کیتاب» آدی آلتیندا گونش ایلی 1325 ینجی ایلده رحمتلی آغ قوش تخلص لی علی قولو کاتبی – نین همتی ایله چاپ اولان همین اثرده آذربایجانین معاریف وزارتی نین نشریاتی سیراسیندا ایشیق اوزو گورموشدور . اوچونجو کیتاب  باشلیقلی بو درس لیک گویا 112 صحیفه ده ترتیب وئریلمیشدیر . بو کیتابدا قهرمانلیق داستانلاری ؛ شعرلر؛  اویود لر و یازی قایدالاریندان اورنگ لر وئریلمیشدیر . اورنگ اولاراق همان کیتابدان بیر شعر

سسلندی وطن دوشدو بوگون بیزلره نوبت

خوشدور بیزه بو اولکه میزین آسلانی اولماق

بیز حاضیریک ائندیرمک اوچون ضربه یه ضربه

گل قارداشیم آرخام کومکیم قهرمانیم گل

به به بئله بیر چاغریشا گئتمک نه گوزل دیر

بیر عسگر اولوب مقصده یئتمک نه گوزل دیر ...

 دوردنجي كتاب:

ابتدائي كلاس لار ايچون  1325 اينجي ايلده چاپ اولان بو درس ليك ده ؛ آذربايجانين ميللي حوكومت چاغلاريندا تبريزده معارف مطبعه سينده ايشيق اوزو گورموشدور. كيتابدا اونجه معليم لره كيتابين نه جوره تدريسي ايچون كيچيك بير بيلكي وئريليب داها سونرا آلتي بولومده درس لرين متني وئريلميشدير. دوردونجو صينيف لر ايچون ترتيب وئريلميش بو كيتاب دئدييميز كيمي آلتي حيصه دن عيبارت اولموشدور .1-شاعير و يازيچي لارين قيساجا ترجمه حال لاري 2- مختليف حئكايه لر؛ ناغيل لار؛ تمثيل لر؛ آتالار سوزو 3- آذربايجان ديلينده قيسا تاريخي معلومات 4- جغرافي معلومات 5- علم الاشياء درس لري 6- انسان و اونون حفظ الصحه سي

 وطن دیلی:

میللی حوکومت چاغیندا چاپ اولان تورکجه درس لیک کیتابلاریمیزدان اولموشدور .آذربایجان گونده لیینین شهادتینه گوره وطن دیلی ابتدائی کلاس لار ایچون ترتیب وئریلمیشدیر . مع الاسف بو سطیرلری یازان بو گونه کیمی بو کیتابین رویتینه نایل اولمامیشدیر . همین کیتابین بیرینجی صینیف لر ایچون کیتابی 82 صحیفه ده ؛ ایکینجی صینیف لر ایچون 87 صحیفه ده اوچونجو صینیف لر ایچون 112 صحیفه ده دوردونجو صینیف ایچون 183 صحیفه ده بئشینجی صینیف ایچون 244 صحیفه ده ؛ هابئله آلتینجی صینیف ایچون 63 صحیفه ده 1325 ینجی ایل آذربایجانین معارف وزارتی طرفیندن تبریز شهرینده چاپ اولموشلار .

 صائب:

ادبیات عالمینده داها آرتیق هند سبکی یا داها دوغروسو هند مکتبی آدی ایله تانینان مکتبین ان بویوک و تای سیز شاعیری تبریزلی صائبین (999 – تبریز 1087 – اصفهان ) شعرلری کی مشخصاتی بئله قید ائدیلمشدی

  صائب – حاج محمد نخجوانی- سووت مدنیت ائوی نشریاتی -1324

 بختیار نامه:

بختیار نامه ناغیلی هجری 600 ینجی عصرده شمس الدین محمد دقائقی مروزی طرفیندن فارس دیلینه چئوریلمیش داها سونرالار همین بختیار نامه بیر نئچه شاعیر و یازیچی لار طرفیندن رنگ به رنگ واریانت لار لا قلمه آلینیب ؛ نهایت گونش ایلی 1324 ینجی ایلده تبریزده اولان سووت اتفاقی نین همتی ایله فدائی آدلی شاعیرین غیرتی و قلمی ایله تورکجه یه چئوریلمیش اثر ماراقلا باسیلیب ؛ ایشیق اوزو گورور . 210 صحیفه دن عیبارت اولان بختیار نامه جیبی قطعینده چاپ اولموشدور .

 قیزیل صحیفه لر:

ایکی جلد ده ترتیب تاپمیش قیزیل صحیفه لر عنوانی ایله 1324 ینجی ایلده تبریزده چاپ اولان بو اثر اوست – اوسته آذربایجان گونده لیینین یازی لارین احتواء ائدیر . 464 صحیفه لیک قیزیل صحیفه لر کیتابینا آذربایجان گونده لییندن علاوه وطن یولوندا ؛ شفق و بیر نئچه درگی نین ده سئچیلمیش یازی لاریندان داخیل ائدیلمیشدیر .

 آذربایجانین قدیم تاریخیندن:

واختی ایله تشکیل تاپمیش آذربایجانین میللی حوکومتینین دادستانی تانینمیش فریدون ابراهیمی نین آذربایجان تاریخیندن اولان بو ده یرلی اثری گونش ایلی 1325 ده تبریزده 59 صحیفه ده تورکجه رسم الخط ایله باسیلمیشدیر.رحمتلی فریدون ابراهیمی نین بو اثری آذربایجان تاریخیندن عصریمیزده ایلکین مطبوع اثرلردن اولموشدور .

 دیوان میرزا علی معجز شبستری :

گونش ایلی 1325 ینجی ایلده ششگلانلی قولام محمد لی نین تشبثی ایله بیرینجی دونه اولاراق شبسترلی میرزه علی معجزون شعرلری ایشیق اوزو گوره بیلدی . بو چاپ بونا باخمایاراق کی چوخلو نقصانلار و سهو لر یول تاپمیشدی ؛ تاریخ باخیمیندان چوخ اونملی اولموشدور .

 شهریورین اون ایکیسی:

شهریورن اون ایکیسی عنوانی ایله چاپ اولان بو تورکجه اثر 1325 ینجی ایلده تبریزده مرکزی تبلیغات شعبه سینین نشریه سی آدی آلتدا 151 صحیفه ده ماراقلا باسیلمیشدیر . کیتابدا میللی حوکومتین بیر سیرا گوردویو ایش لردن توتدو میللی مجلس ده قرارا گلن سوزلردن دانیشیلمیشدیر .

 شانلی آذربایجان:

میللی حوکومتین تانینمیش شاعیری میر مهدی اعتماد ناطقی نین شعر دفتری اولموشدور کی 306 صحیفه ده 1325 ینجی ایل تبریزین سروش نشریاتی طرفیندن نشر اولموشدور . کیتابین یازاری تاسف له بللی اولونمامیش آنجاق , دیلی آخیجی هابئله خوشا گلیم دیر .

 خورشید بانو ناتوان:

بو جزوه سوو ه ت مدنیت ایوینین نشریاتی ایدی کی 1946 ( 1326 ) ینجی ایل تبریزده جیبی قطعینده چاپ اولا بیلمیشدی . همین کیتابچادا آذربایجانین تانینمیش , گورکملی عین حالدا آرزی گوز و نیسگیللی شاعیره سی خورشید بانو ناتوانین یاشایشی و ادبی ارثینه دایر بیر سیرا بیلگی لر ارائه اولونموشدور .

ایندی اوست سطیرلرده وعده وئردیمیز رحمتلی عزیزنیساری نین یادداشتلاریندان بیرنئچه فصیل ال ویرمادان سیز عزیز لره تقدیم اولور.

 تاریخ حصصه لری :

بابک:

آذربایجان توپراغی کی زرتشتون آنادان اولان یریدی اسلام ظهوریندان سونرا بیر مدت زرتشتون و مزدکین پر وی لرینین تاپولدی . 193 هجری ده بیر فرقه بابک خرمدینی ریاستی ایله آذربایجاندا شورش ائیله یب گئتدیک جه اطراف شهرلرینی اوز تصرف لرینه گوتوروبلر . بو تصرفاتین اوجو بیر طرفدن موسل شهرینه و همدان شهرینه یتیشدی و شمال طرفیندن ارمنستان توپراغی بورا قاروشدی . بابک 20 ایل آذربایجاندا حکومت ائیلیندن سونرا عباسی خلیفه سی معتصم افشین آدیندا بیر ایرانلی سرکرده سین اونون دعواسینا گوندردی .بو شخص آذربایجانه یئتیشندن سونرا بابکی توتوب اونون قلعه سینی محاصره ائیله یب 222 هجرتدن سونرا بابک ارمنستانه پناه آپاروب بیر مدت دن سونرا اورانین حاکیمینون وسیله سی ایله اسیر دوشدو . معتصمین یانینا گوندردیلر خلیفه چوخ اذیت و آزار ائدندن سونرا بابکی اولدوردی . 223 هجری ده .

 آذربایجانین ساجی سلسله سی:

معتصم بالله بابکدن سورا آذربایجانین حکومتین افشینه وئردی . بو آدام دیووادین اوغلولیدی کی گئدیک جه آذربایجاندا اوز قدرتینه آزیئروروب حدالمقدور خلیفه نین نفوسین آذربایجاندا آزادی افشین سونرا قارداشی یوسف آذربایجانین حکومتینه یتوشدی .بو آدامدا قارداشی کیمی جد وجهد ائتدیکی عرب لرین نفودسینی آذربایجاندا آز ائیلیوب اونلارا استقلال بخشش ائیله دی . ساجی سلسله سینین حکومتی 226 هجریدن باشلانوب 328 هجریده ختم اولوب .

  فرق مجلس ملی و مجلس موسسان:

مجلس ملی قانون وضع ائدر ]آنجاق[  قانون اساسینی قورابیلمز . اما مجلس موسسان قانون اساسینی قورابیلر .

   قوه قضائیه:

عدلیه نین قاضی لری ایکی عالیم شخص لردن مملکتین قانون لاری ایله ملتین ایشلرینی توتوشدورماق عادلانه قضاوت ائدسون .

  جامعه ده قادینلارین حقوقی:

هانسی دور کئچمیشده هانسی حق لردن محروم ایدی. ح – دموکراتیک مملکت لرده خانیم لار کیشی لر ایله برابرحقوقا مالک دور . کیشی ایله قادین آراسیندا قانونی فرق یوخدور . ( انتخابات ؛ قشون سئچمک ؛ سئچیلمک ؛ اشتراک ائتمک تقاوتی یوخدور ( هر فرقه ی دموکراتیک ده قادین سرباز لیگه مجبوری دئییل )

  شهر اداره سی و اونون انتخاباتی:

شهرین آبادلیغینا باخسا شهر اداره سی دئیولور.

 شهر انجمنی:

نه دئمکدیر؟ عبارت دور بیر عده نماینده لرین شهر اهلی اوز ایچینده انتخابات ائدور ؛ اونلارین وظیفه سی عبارت دور شهرین آبادلیغینی تمیز لیگین احتیاط نین شورا ائدوب اجراسینی شهر اداره سینه وئره .

  فرقه نین بیانیه سی:

1-    اولینجی بیانیه سی نشر اولوب 14 شهریور ده 1324 ده

2-    فرقه نین اورقانی ناشر افکاری اولینجی نمره سی 14 شهریور 1324 ده

3-    حزب توده  ایرانین آذربایجاندا تشکیلاتی دموقرات فرقه سی بیرلشمه سی 16 شهریور قراری ایله اولموشدور و بو یر به یر ایشی ایله مک ایچون 5 نفر تعیین اولور .

4-    آذربایجان دموکرات فرقه سینین بیرینجی کنگره سینین تشکیلی 9 مهرده 1324 ده اولموشدی

5-    مذاکره اولان مسئله لر – فرقه نین مرامنامه سینین کی 48 ماده دن عبارتدی مملکت لرین اجتماعی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگ  - مدنی احتیاجات خصوصینده اساسی عملی تدبیرلر گوتورموشدو .

6-    مرکزی کمیته نین جلسه لری 17/18 آبان 1324 ده اولموشدور – مذاکره ائتدیگی مسئله لر ایران مجلسینین خصوصی ایله انتخاباتینا راجع مذاکره اولموشدور .

(( 1- مجلس موسسانا راجع دی و بیر ده آذربایجاندا کی 54 نفر نماینده لر گرک اولایدی اونا راجع

2- تشکیل مجلس موسسان29/30 آباندا 150000 نفرین امضاء و رائیله گرک 70 نفر نماینده ایله آذربایجان خلقینین ملی کنگره سی ]ینه[چاغریلدی . اتفاق رای ایله ملی هیئت تشکیل وئریلدی و اختیار وئریلدی کی ملتین ایسته دیکلری عملی اولسون و آذربایجان ملی مجلسینی و مجلس شورای ملی انتخاباتین معین اجراء اولسون .

3- انتخابات گونی آبان آینین ایکی سینده تا  دورده قدر و انتخاباتین اعلانلاری ویریلدی . تبریزده آذر آینین6 سیندان باشلانوب 10 نونا قدر قورتاردی . بتون آذربایجاندا 21 گون دوام ایدی .

مجلسین بیرینجی جلسه سی , حاضرین 75 نفر اکثریت رائیله راسما مجلس تشکیل تاپور . مجلسین نظامنامه سی اوخونوردو . ماده لری تماما تصویب اولور و سونرا مجلس شورای میلینین دائمی رئیسی و اونون معاونلرینی تعیناتی خصوصیندا مذاکره اولور . آقای شبستری اکثریت رائیله رئیس مجلس و معاونلری آقای رفیعی ؛ آقای پادگان و آقای جودت اولور . بعد آذربایجان اداره اتمک ایچون بیر دولت تشکیل وئرمک ایچون آقای شبستری مجلسده تکلیف ایدی لر و همان جلسه ده پیشه ورینی پیشنهاد ایدیلر و آقای پیشه وری کابینه سین تشکیل ایدوب مجلسه معرف چیلیک ایدیر .

 ایضاحلار:

1- بو مقاله نی یازمادا  رحمتلی عزیز نیساری نین بویوک اوغلو علیرضا نیسارینین بیزه گوستردیکلری یاردیم لار؛ هابئله او مرحومدان بیزه یادیگار قالان دفتری بیر نئچه گون بیزیم اختیاریمیزدا قویدوقلارینا گوره اوز منت دارلیغیمیزی بیلدیریریک . هابئله عزیز قلمداشیمیز کاظم عباسی و علی برازنده دن بو ده یرلی نسخه نی بیزه تانیتدیرماقلارینا گوره ممنونوق .

2- نسخه ده بیر سیرا آغ یئر لردن دوشونمک اولور کی نیساری جنابلاری سونرالار قرار ایدی اونو دولدورسون . آنجاق بو ایش اولمادی ...

3- نسخه ده بیر سیرا مدرس لرین ده آدلاری حورمت له قئید اولموشدو . اونلاردان رحمتلی فیاض و عابدیننین آدین چکمک اولار.

4- کتاب تانیتیم حیصصه سینده بیر سیرا کیتابلاری شخصا گوروب آز بیر حیصصه لرین ایسه دوقتور هادی هاشمیانین (کتابشناسی جامع آذربایجان شرقی ) باشلیقلی کیتابیندان فایدالانمیشام .

5- شخصی یادداشتلاریم