بایاتیلار
بایاتیلار
کیچیک لیکده بویوک لوک
رضا همراز
بایاتیلار آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی نین آیلی – اولدوزلو گویونون ان چوخ ایشله نن شعر فورمالاریندان بیریسی اولموشدور . بایاتیلار زامان سوره سینده هابئله عصیرلر بویو ائلدن ؛ ائله - سینه لردن سینه لره گلیب بیر اینجی سایاق هله ده بیزیم باش اوجا ائل – اوبا میز ایچره ماراقلا اوخونوب ؛ قورونماقدادیر . بو ظاهیرده کیچیک حجملی شعرلر ایندیکی هابئله کئچمیشده اولان شعر کروانیمیزین کلاسیک سووغاتی کیمی سایلماقدادیر . بو نوع شعرلرین قوشانلارینین بیر چوخون ائله خالق اوزو قوشوب گاهدان ایسه بیر سیرا شاعیرلرده بایاتی قوشماغا رغبت و علاقه گوسترمیشلر . بایاتیلاریمیزدا اوتن لریمیزین دونیا گوروشونو ؛ اجتماعی دوشونجه سینی ؛ پاک احساس و دویغولارینی تاپا بیلریک . بو گونکو بایاتی یازان شاعیرلریمیزده بو گونون دب – دستورون ؛ فولکولورون ؛ اولایلارین ؛ تاریخین ؛ حایات طرزلرین و نه بیلیم نه ینی یادیگار دئیه؛ تاریخه دیکته ائدیرلر . بایاتیلار مضمون و آنلام جهتدن ساده و پاک انسانلارین عشقی ؛ آرزیسی ؛ شادلیغی ؛ کدر گوزگولری اولدوغو حالدا ؛ اونلارین رسم – رسوم ؛ اینانج و ملی – تاریخی داورانیش و گلیشمه لرینین آچیلمامیش کتابلاریندان دیر . بایاتیلارین یاشی بونون شعرلردن چوخ اولموشلار . اونلارین یاشین یئتدی و سگیز مین ایله آپاریب چاتدیرانلار اولموشلار . اوسطوره لر ساحه سینده قیزغین جا ایشله ین مهندس میر علی سید سلامت یازی لارینین بیریسینده بئله بیر فیکیر سورموشدور : بایاتی لار یئتدی هیجالی اولماق واسیطه سیله یئتدینجی مین ایلین حادثه لرینی اوزونده داشییر و بو هزاره نین سمبولیک اوبرازی گورونور و اسکی بایاتی لارین مضمونو ؛ بیچیمی خصوصی ایله سه گاه موغامیندان بیر حیصصه کیمی شیکسته لرله ایفا اولونماسی ؛ اوخونماسی بئله ادعانی ثبوت ائدیر " بایاتیلارا دایر باشقا بیر فیکیر ده سویله نیلمیشدیر . او دا بو کی ؛ بایاتیلار اوغوز ائللریندن اولان بایات ائلیندن آلینما بیر آد دیر . آنجاق اوغوز ائللریندن اونجه نه آدی ایله تانینمیشلار ؛ هله بیر نظر حداقل بو سطیرلرین یازارینین نظرینه چاتمامیشدیر . حورمتلی عالیم و یازار آیدین قاسیم اوو – اوزونون بایات بویو ؛ بایات سوزو ؛ آدلی سامباللی مقاله سینده اون ده نه بایات جمله سینه دایر فیکیر ارائه ائتمیشدیر . بورادا نیسگیل ائدیرم همان فیکیرلری سیز ایله پایلاشام : « كيتاب ـ دُده قورقود » داكي مقدمه ده و بير چوخ منبعلرده گؤستريلدييي كيمي، دُده قورقود بايات ائلينده ندير. اوغوز قبيله لري نين قديم تصنيفاتينا گؤره، بايات 24 اوغوز بويوندان بيري دير.
1 ـ اسكي دونيانين ان بؤيوك ديلچي لريندن اولان محمود كاشغري بو سؤزون آرغو ديلينده « اولو تانري » معناسيني وئرديييني و اوغوز قبيله لريندن بيري نين آدي اولدوغونو قيد لئدير .
2 ـ 15 ینجی عصر تورك اويغور شاعيري، عالم يوسف خاص حاجب بیگ بالاساغونلو اؤزونون مشهور « قوتادغوبيليك » عصرينده « بايات تانري » نين آديني چكير و « بايات آدي بيرله سؤزوم باشلاديم » ـ دئيه اونو ياد ائدير.دوغروداندا، بايات تورك ديللي خالقلارين، او جمله دن آذربايجان خالقي نين كئچميش چاغلاردا تاپديغي، اينام بسله دييي اولو بير تانري كيمي تانينميشدير. لاكن بو تانري نين هانسي ايناملا باغلي اولماسي ايندييه قدر تام علمي آيدينليغي ايله اؤيره نيلمه ميشدير.
3 ـ بعضي تدقيقاتچي لار باياتين سو ايله باغلي اره ن ـ تانري اولدوغونو گؤسترمكده دير . قديم تورك خالقلاري نين تاريخي ايله آرديجيل مشغول اولان سووئت عالمي ل. ن. قوميليوو « قديم توركلر » آدلي اثرينده يازير كي، قديم توركلر ( او سيرادان دا آذربايجانلي لار ) طبيعتين صاحب لري ساييلان و يئر ـ سو آدلانديريلان اره ن ـ تانريلارا اينام بسله ميشلر.
4 ـ ابوالقاضي خان خيوه لي ايسه يازير : « باياتين » معناسي « دؤولتلي » دئمكدير.
5 ـ بايات « زنگين » و « نعمتي بول اولان » دئمكدير .
6 ـ بايات « دوشمنه قارشي گئجه آخينلاري ياپان » دئمكدير .
7 ـ بايات ـ آلا توركجه موسيقي ده بير موغامدير .
8 ـ بايات « كؤهنه، تزه اولمايان، زاماني گئچميش » دئمكدير .
9 ـ آ. ن. سامويلوويچ بئله حساب ائدير كي، « بايات » سؤزو « دؤولتلي » معناسي وئره ن « بايات » دان عمله گلميشدير و اونون سونوندا كي « ت » قديم تورك ديلينده جمع شكيل چي سيدير .
10 ـ گؤركملي متن شناس و خالق ادبياتي بيليجي سي سلمان ممتازين بايات بويوتون آذربايجان ادبياتيندا كي مهم رولو حاققيندا كي قيدلري ماراقليدير. او يازير : « ديوان اللغات الترك »، « دده قورقود »، « اوغوزنامه »، « شجره تراكمه » و باشقا بعضي عربي، فارسي، توركي منبعه و ماخذلر بايات بويونون، بايات ائلينين موهوم اولماياراق گئرچك و حقيقت اولدوغونو اثبات ائتمكده ديرلر.بو ”د حاققيندا بو گونه كيمي هئچ بير اختلاف تؤره نمه ميشدير. بعضي مؤلفلرين يازمالارينا گؤره بايات اوغوز خانين اوغلو گون خانين ايكينجي اوغلودور. عاغيللي، فراستلي، باي، وارلي اولدوغو اوچون اونو « بايات » آدلانديرميشلار. بو تسميه نين وجهي ايسه باياتين اؤز قارداشلاريندان هر بير جهتدن اوستون و باي، باشقا ايگيدلردن ده جسور و اؤتكون اولماسي ـ ايميش ـ آدين معناسي دا تقريبا « آدلي ـ سانلي »، « معروف » و « مشهور » دئمكدير(ع). سالمان ممتاز بو سؤزو پارچالاييب آيدينلاشديرير : باي ـ وارلي، بؤيوك، بُي ؛ آت ـ آد، اسم، نام ."
هابئله تورک لرین ان اونملی کیتابی اولان دده قورقود کیتابینین اولینده بایات سوزو قلمه آلینمیشدیر . بیلیریک کی بایات آدلی بیریسی اوغوز خانین نوه سی اولموشدور .البته بایات ائلیندن بیر چوخ قدر شاعیر و یازیچی لار قالخمیشلار کی ادبیات و تاریخیمیزین اوزون آغ ائتمیشلر . تورک دونیاسینین اویوندویو و میثلسیز شاعیر و حکیمی مولانا محمد فضولی ؛ موللا پناه واقف ؛ صمد وورغون و ... ائله همین دانیشدیغیمیز بایات ائلیندن باش قالدیرمیشلار . بلکه ده بونا گوره اونلارین چاپ اولان نسخه لرینین سایلاری هله بیزیم یاشادیغیمیز اولکه ده میلیون هنده ورینده اولموشلار . بیلیریک کی یاخشی شعرین قیمت و ده یرینی ائل اوزو وئره ر. تاریخ بویو بو مسئله نی یاخشی بیلمیشیک . داهی شهریارین حیدربابا اثرین اونلار دونه چاپا یئتیرن بو باش اوجا ائل گورونورکی شاعیره و اونون یاراتدیغی اثره نه درجه ده ده یر و قیمت وئریر . بایاتی لاردا ائله بو سایاق ائلین سینه لرینده گزدیینه گوره تام عالی و یوکسک نومره ایله قبول اولونموشلار . بایاتی شاعیرلریمیزدن تاریخیمیزده ساری عاشیق آدلی بیر اوزانین آدی حورمت له یاد اولا بیلر . ساری عاشیق دان بو طرفه ده بیر سیرا شاعیرلر ائله یالنیز بایاتی شاعیری کیمی آد قازانا بیلمیشلر کی اونلاردان بوگون تهراندا یاشایان اوستاد جمشید شیبانی نین آدین حورمت له چکمک اولار . اوستاد جمشید شیبانی دن گونوموزه قدر اوچ بایاتی کیتابی بایاتی بولاغی باشلیقلاری ایله گون ایشیغینا چیخمیشلار .
البته بایاتیلار آذربایجاندان علاوه تورک خالقلاریندا دا ماراقلا ایشله نیلر . اورنگ اولاراق هله بوگونده عیراقین کرکوک ؛ اربیل و بیر سیرا باشقا شهر و کندلرینده خوریات آدی ایله تانینمیش بایاتیلار گوزل و ریتمیک هنگ لر ایله یازیلیب اوخونماقدادیرلار .خوریاتلار دا ائله بیزیم بایاتیلارکیمی یئتدی هیجالی اولارلار آنجاق اونلارین بیرینجی مصرعی اوچ یا دورد هیجالی اولوب ؛ ایکینجی ؛ اوچونجو و دوردونجو مصرع لری ایسه ائله یئتدی هیجالی اولارلار . البته بایاتیلارین باشقا بولگولرینده گوسترن لر اولموشلارکی بونلاری قئید ائتمک اولار .( 2+2+2+1) – (2+2+3)- ( 5+2) –( 3+4)- (4+3) سوزلریمیزه شاهید دئیه بو خوریاتلارین بیر نئچه سی تقدیم اولونور :
1- آخ چالار 2- داغین داوار
باشتا گوزل آخچالار گزیری داغین داوار
یاری الدن گیده نین سیودانین ای خوشتو
حسرت چکه راخ چالار. المی داغیندا وار.
3- داغلار منه 4- غربت آجی
مسکن دی داغلار منه اکتیم غربت آغاجی
یار کونلوم نیشان قویدو ننه باجی دان اوزاق
سیندیردی داغلار منه . چکیلمز غربت آجی.
5- گله سن 6- ویراندی
سحر یئلی گل ؛ اسن باغ بایغوشلا ویراندی
کونلومده بیلسه نه وار باغوان بیر جان ایسه سه
هیچ دورمادان گله سن . یوز بولبول جان وئرندی .
بیزیم بایاتیلار دولودور حسرتلرله ؛ آرزی لارلا ؛ آغی لارلا ؛ جومردلیکلر آنلاملاری ایله ؛ سیاسی ؛ پئوتیک ؛ اوروتیک ؛ اوپونیم آنلاملارلا ؛ شن لیک لرله ؛ اویودلرله ؛ نازلامالار ؛ لایلالار ؛ اوخشامالار و ... ایندی ده آذربایجان لا برابر بیر چوخ تورک اوتوراق لاریندا یاس تورن لرینده حزین سیزیلتی ایله اوخونان اوخشامالاردان بیر نئچه سی سونولور :
1- آیری لیب سان یانیمدان 2- حاجا گئدر حاجی لار
گوزیاش گلیر قانیمدان حقه یئتر حاجی لار
من بئله فیکر ائدیرم قارداش اولسه گوز یاشین
روح آیریلیب جانیمدان . آل قان ائدر باجی لار.
3-ایکی گوزلری آلا 4- سسیمی ساللام باشا
آناوا دردین قالا سسیم دوشر داغ - داشا
قیزیل گولون مثلینده هامیدان چوخ یانیقلی
نه تئز سولدون آی بالا . باجی آغلار قارداشا .
بلکه ده دونیانین هئچ بیر بوجاغیندا بو مقیاسدا شعر نووعو نا راستلاشابیلمه ریک . آنا اوشاغین یاتیرداندا بیر بایاتی دئیر ؛ اونو ازدیرنده بیر بایاتی ؛ اوشاغی آیاق توتوب یئری ینده بیر بایاتی ؛ سرباز گئدنده بیر بایاتی ؛ قهرمان اولدوقدا باشقا بایاتی ؛ الله ائله مسین اولنده ده بیر بایاتی ایله اونو گوزوندن قویماز .
بایاتیلارین اوزلرینه گوره قایدا – قانونلاری وار . اونلار باشلاناندا معمولا بو بایاتی ایله باشلانارلار :
بایاتیلار باشلاندی
عشق اورک دن جوشلاندی
آناما خبر وئرین
منیم تویوم باشلاندی.
ماراقلی دیر کی همین بایاتی مجلس لرینده ؛ بایاتی دئیشملری سونا چاتاندان سونرا یئنه اوزل بیر بایاتی ایله بیتیشر :
بایاتی نین آخیری
شوشه ساخلار چاخیری
غم چکمه دلی کونلوم
یار سنین دیر آخیری.
دئدیک کی بایاتیلاردا دونیالارجا سوز – صحبت وار . آشاغیدا تقدیم ائده جه ییم بایاتی دا اوز آنا دیلینه خور باخان کیمسه لر قینانیب ؛ تنقید آتشینه توتولموشلار. باخین :
قوهوم اولدوم یادلارا
اوز ائلیمه اولدوم یاد
هر دیله عالیم اولدوم
اوز دیلیمده به ساواد.
بونلاردان دولایی بیر چوخ شهرلره عاید بوللو بایاتیلار سویله نیلمیشلر . یالنیز اوجا و قوجا تبریز ایچون اونلار بایاتی قوشولموش کی نهایت تبریز بایاتی لاری آدی ایله بیر گئنیش قسمی چاپ ایمکانی تاپمیشدیلار . بورادا تبریز بایاتیلارینان اوچونو تقدیم ائتمک ایسته ردیم .
1- آی تبریز اوجا تبریز 2- گئجه گئچیر آی باتماز
دونیادان قوجا تبریز تبریز یاتماییب یاتماز
قوجاغیندا اوووننام بئله قهرمان شهر
قوللارین آچا تبریز . تانری بیرده یاراتماز .
3-اوجا دیر باشین تبریز
نئچه دیر یاشین تبریز ؟
سورمه دیر گوزلریمه
تورپاغین – داشین تبریز .
بو گونه قدر چاپ اولوب یا چاپ عرفه سینه چاتان یا خود توپلانان ؛ آراشدیریلان و گوتورولن و آتیلان قدملری ایلک آددیم لار حساب ائتمه لی ییک . اولکه میزده یاشایان تورک سویلولارین اورک سوزلرینی ؛ایستک لرینی یاشادان مینلر بایاتی هله آغیزلاردا و دیلده - دیشده گزیر . اونلاری توپلاماق و آراشدیرماق بو گونکو فولکولورچو و ادبیاتچی دوستلاریمیزین ان جدی بیر وظبفه لری کیمی حسابلانا بیلر . چوخ ایسته ردیم بورادا ایللردن بری ذهنیمده حک اولونموش دادلی – دوزلو عین حالدا درین معنالی بایاتی لارین بیر نئچه سینین ائشیدمه سینه سیزی قوناق ائدم .
1-تبریزیم سینه سینه 2- عزیزیم کاساد اولماز
گون دوشدو سینه سینه مرد الی کاساد اولماز
ستار گولله سی دیسین یوز نامردین چوره یین
دوشمنین سینه سینه . دوغراسان کاساد اولماز .
3-زامانا ها زامانا 4- عاشیقین هاراییندان
اوخو قویدوم کامانا ائل یاتماز هاراییندان
ائششک لر آرپا یئییر گونده بیر کرپیچ دوشور
آت حسرتی سامانا . عومورون ساراییندان .
5- عزیزنم یوزده وار 6- قارانفیل آبی گرک
اللی ده وار یوز ده وار یار یارین بابی گرک
اوپمه لی دابان گوردوم ذره جه عشق اولانین
توپورمه لی اوز ده وار . دریا جا تابی گرک .
7- عزیزینم هارا وار 8- عزیزینم هارای لار
اوچ قانادلان ؛ هاراوار هر اولدوز لار هر آی لار
یار باغریمین باشینی باشیم جلاد الینده
گور یانمامیش هاراوار ؟ دیلیم سنی هارآیلار
یازی میزین سونوندا بایاتیلار ساحه سینده قلم ویریب ؛ شعر قوشوب و نشر ائدیلمیش بایاتی شاعیر ؛ یازیچی و آراشدیریجی لاردان بونلاری گوسترمک اولار . البته کی بوتون فولکلور لا باغی ایش گورنلر ایستر – ایسته مز بایاتی لارلا دا بیر ایلگی ساخلامیشیلار .
1- بایاتیلار / رحمتلی اوستاد محمد علی فرزانه / 2- اوستاد یحیی شیدا 3- صمد بهرنگی / پاره پاره کیتابی نین سون بولومو / 4- بهروز دهقانی 5- نصیر پایگذار / باللی بایاتیلار /6-حسین فیض الهی وحید ( حسین اولدوز )7- محمد مهراب 8- محمد عبادی قاراخانلو ( آلیشیق ) / کوچورمه / 9- اصیل بایاتیلار 10- دوقتور سلام الله جاوید / فولکلور صحیفه لری کیتابی /11- جمشید شیبانی / اوچ جلد بایاتی بولاغی عنوانی ایله /12- تبریز بایاتی لاری / 13- ناصر احمدی 14- محمد علی نقابی 15- رحمتلی یحیی آرین پور / تاسف له بو کیتابین طالعندن خبر سیزیک /16- منصور خانلو / بوگونکو بایاتیلار /17- حسین حسینچی قره آغاج / 18- قاراداغدان بایاتیلار – یونس فلاحت و حمزه نامی 19- بایاتیلار و آتا بابا سوزلری – پروین پاکروان 20-میر علی سید سلامت 21- بهروز دولت آبادی ( چای اوغلو ) بایاتی بایات اولماز 22- و ...
قایناقلار ؛ ایضاحلار :
1- اره نلر باغچه سینده ن جناسلی خوریاتلار / اسعد اربیل / اربیل 2010 – کولتور مطبعه سی ؛ اربیل
2- بایاتی ؛ اوسطوره باخیمیندان – میر علی سید سلامت ؛بیرینجی چاپ 1387 ؛ تبریز – نشر هاشمی سودمند
3- منیم ( رضا همراز) شخصی یادداشت لاریم
4- آذربایجان خلق ادبیاتیندان بایاتیلار – م . ع . فرزانه – تهران 1382 ؛ نشر اندیشه نو
5- بایاتی سوزونون کوکو و آنلامی / پرویز همت جو /آیلیق دانشجویی سحر درگی سی ؛ بیرینجی ایل ؛ آلتینجی سایی ؛ آذر 1389 – تبریز
6- بايات بويو ، « بايات » سؤزو ، باياتيلار - / آيدين قاسیم اف / کوچورن : م – تورابی www.rezahamraz.com
من رضا همراز صاحب این وبلاگ تاکنون حدود پانصد مقاله بلند و کوتاه به دو زبان ترکی و فارسی نوشته ، در چندین کنگره حضور یافته ،چندین کتاب ام چاپ و نشر شده اند و چندین کتاب چاپ نشده و یا آماده چاپ دارم .ایمیل من چنین هست: